Tijd voor de intieme dood


Het Westen is zijn ziel kwijt. Dood en lijden zijn een taboe geworden, predikte Johannes Paulus II. De vier miljoen rouwenden op zijn begrafenis leken de overleden kerkvorst op het eerste gezicht gelijk te geven: zij toonden voluit hun verdriet. Maar rouwen kun je ook in stilte en spiritualiteit zit soms in de onverwachtste hoekjes, betoogt Gilbert Roox.


HET meest beklijvende beeld van de overdonderende week van rouw in het Vaticaan? Dat moet maandag zijn geweest, toen de baar met de dode paus een half uur lang met groot ceremonieel over het Sint-Pietersplein werd rondgedragen. Voor de ingang van de basiliek hielden de dragers halt en ze toonden het lijk aan de rouwende menigte die luid applaudisseerde. Het leken beelden uit een ver verleden. In het Westen zijn we het verleerd de dood als een spektakel te zien. We stoppen hem liever weg tussen vier muren. Onze dood is een privé-zaak geworden. Net zoals het lijden en de aftakeling die eraan voorafgaan: niemand wil dat zien. We hebben die dingen verbannen naar ziekenhuizen en rusthuizen, waar ze ons niet meer kunnen verontrusten.

Johannes Paulus II verontrustte buitenmate. Wanneer hij dan uiteindelijk zou besluiten af te treden, vroegen commentatoren, naarmate steeds zichtbaarder werd hoe de ziekte van Parkinson zijn gestel ondermijnde. De 'atleet van God' was een fysiek wrak geworden dat nog nauwelijks uit de voeten kon. Met verbijstering en onbegrip volgde de wereld zijn gestage aftakeling in de televisiejournaals. Wat bezielde deze doodzieke paus die maar niet van het toneel wilde verdwijnen?

Het antwoord: Karol Wojtyla wilde, naar het voorbeeld van Christus, een icoon van lijden zijn. Met inzet van zijn eigen leven speelde hij de ongelovige wereld het passieverhaal voor. Tot en met zijn laatste publieke optreden met Pasen, toen hij niet eens meer in staat bleek de pauselijke zegen uit te spreken. Tientallen camera's zoomden in op de ontreddering van een stom molenwiekende kerkvorst die zijn eigen Golgotha bereikt had. En Johannes Paulus had daar geen probleem mee. In zijn geval was het medium de boodschap. Doelbewust gebruikte hij de aanwezigheid van de televisiecamera's om te demonstreren hoe een mens zijn kruis tot het einde hoort te dragen. Waarom bang zijn voor lijden en dood? Het geloof in de verrijzenis van de Gekruisigde geeft alles zin.

Als Johannes Paulus II als aartsconservatief de geschiedenis ingaat, dan is dat omdat hij het omgaan met lijden en dood als de kern van het christelijke geloof zag. Bij herhaling hekelde hij de 'doodscultuur' in de ontkerstende westerse wereld. Abortus en euthanasie werden gebrandmerkt als een 'samenzwering tegen het leven'. Voor de materialistische westerse mens zijn geboorte en dood geen 'heilige momenten' meer. Daarom voelt hij zich zo ongelukkig: hij wordt alleen geboren en sterft alleen. Zijn leven mist een ziel.

Heel wat westerlingen voelen zich door die boodschap aangesproken, ontgoocheld als ze zijn door de onttoverde wereld van de welvaartsstaat. ,,Johannes Paulus II heeft mij aan het denken gezet over de waardering van leven en dood in onze cultuur'', schreef een ethische consulent deze week in de lezersrubriek van deze krant. ,,Is het ethos van onze cultuur zo levensvriendelijk? Of eerder suïcidaal en moorddadig? Een cultuur van het leven of van de dood?''

Nog meer lezers werden niet goed van de ouderwetse Vaticaanse lijdensmystiek. ,,Jezus van Nazareth verheerlijkte het lijden niet'', schreef een katholieke priester. ,,Hij verzette zich juist tegen elke vorm van lijden en onrecht. Zijn kruisdood was geen vrije keuze, maar het gevolg van zijn politiek verzet.'' Op de internetsite klonken de reacties, zoals gebruikelijk, nog feller. Eén verontwaardigde lezer bracht de banvloeken van het Vaticaan tegen het staken van de kunstmatige voeding bij Terri Schiavo in herinnering, een controverse die opmerkelijk parallel liep met de laatste dagen van de paus. ,,Johannes Paulus wil niet meer naar het ziekenhuis? Hij wil waardig sterven op zijn kamer?'' sneerde hij. ,,Ik stel voor dat hij toch naar het ziekenhuis wordt gebracht, een voedingssonde in de maag krijgt en nog vijftien jaar tegen zijn zin in leven wordt gehouden.''

Terri Schiavo stierf uiteindelijk na een lange juridische strijd op 30 maart, drie dagen voor Johannes Paulus II. ,,Onbewogen blijven bij haar dood is zoveel als medeplichtigheid aan moord'', vonniste Radio Vaticaan streng. ,,Een aanval op het leven is een aanval op God, de schepper van het leven.''

DE passie volgens Wojtyla lijkt het ongelovige Westen niet onberoerd gelaten te hebben. Naar schatting vier miljoen rouwenden meldden zich op de begrafenis van de paus: het is nooit gezien. Een luchthaven werd gesloten, in de straten van Rome dreigde chaos. Collectieve rituelen van rouw zijn opvallend populair in deze dagen van de onzichtbare dood: denk aan de begrafenis van koning Boudewijn, van prinses Diana, van Pim Fortuyn. Mensen grijpen gretig het heengaan van idolen aan om naar buiten te komen met het eigen kleine verdriet. Waar moeten ze er anders mee heen?

,,De dood is het laatste taboe in onze samenleving zonder taboes'', beweren sociologen al jaren. De toenemende hang naar materialistisch geluk heeft alles wat eindig, pijnlijk en tragisch is uit de sociale sfeer verdrongen. Van de weeromstuit is in het Westen een bloeiende 'pornografie van de dood' ontstaan. In horror- en geweldfilms vallen de doden bij bosjes, terwijl we die in het ware leven nauwelijks nog zien.

In de jaren vijftig gingen zelfs kinderen de overledenen in de buurt groeten. De dood bevond zich middenin het leven. Vandaag kan je rustig vijftig worden zonder ooit met een dode geconfronteerd te zijn. Dat komt omdat er sinds de jaren zestig steeds vaker in ziekenhuizen en rusthuizen wordt gestorven. Doden worden niet langer thuis opgebaard maar krijgen hun plaats in het 'sociale niemandsland' van rouwcentra en funeraria. Doodsklokken luiden niet meer, in plaats van de rouwstoeten waarin een hele buurt meeliep, snorren nu de begrafeniswagens over de snelwegen en zelfs zwart dragen is geen must meer. Vroeger was dat verplicht voor één jaar en zes weken, nu is verdriet een privé-zaak waar de samenleving zo min mogelijk last van mag hebben. Antidepressiva horen stilaan bij het rouwproces zoals condooms bij seks.

Eerst werd de dood ontkerstend en gemedicaliseerd. Dokters vervingen de priester aan het sterfbed. Lijden en dood verloren hun religieuze betekenis als zielenreiniging en weg naar de verlossing. De stervende werd een patiënt, het lijden een medische uitdaging en de dood een symbool van het ultieme falen. Met de institutionalisering van de dood in ziekenhuizen, ver weg van de gemeenschap, kwam onvermijdelijk ook de privatisering. In de westerse samenleving vandaag is de dood onzichtbaar en afwezig, aldus de sociologen van 'het laatste taboe'. Publieke tranen zijn verboden, net zoals het showen met dode lichamen in het openbaar. Behalve als het om prinses Diana of om Johannes Paulus II gaat uiteraard.

MAAR klopt dat verhaal wel? Al in de jaren zeventig haalde de filosoof Ivan Illich scherp uit tegen de almacht van de medische industrie en de institutionalisering van het sterven. Het Westen moest dringend weer leren zinvol om te gaan met lijden en dood, vond hij. Velen zijn het intussen met Illich eens. Sinds de jaren negentig maken we een opvallende revival mee van alles wat te maken heeft met de grenzen van het leven. Ethische discussies over palliatieve zorg, euthanasie, levenstestamenten en recht op zelfmoord mobiliseren grote groepen in de samenleving en hebben de dood voorgoed uit zijn verdomhoekje gehaald.

,,Het taboe rond de dood bestaat niet meer'', zegt Jan Bleyen. ,,Wel is de dood in onze geïndividualiseerde samenleving minder zichtbaar. We leven anders en dus rouwen we ook anders, wat niet betekent dat we minder rouwen. Dit is de tijd van de intieme dood.''

In een uitgerekend deze week verschenen studie De Dood in Vlaanderen (uitgegeven door het Davidsfonds) onderzoekt de historicus van de KU Leuven de evolutie van rouwpraktijken en doodsopvattingen in Vlaanderen sinds 1950. Bleyen ziet een ommekeer vanaf de jaren zeventig. Steeds meer Vlamingen beslissen dan niet het ziekenhuis maar thuis te sterven, 'omringd door hun dierbaren', zoals het op de bidprentjes staat. Later komen hospices en palliatieve zorgen voor terminale patiënten het plaatje vervolledigen. De idee van de 'goede dood' maakt een opmerkelijke comeback, maar nu heeft hij niets meer te maken met het 'verdienen van de hemel'. Het gaat om waardig sterven, met zo min mogelijk pijn en na bewust afscheid genomen te hebben van de geliefden. Therapeutische hardnekkigheid dient tot elke prijs bestreden. De nadruk verschuift van cure naar care . Na de priester en de arts staat nu eindelijk de stervende zelf centraal. Hij mag, binnen regels, zelf aangeven wanneer het lijden voor hem zinloos wordt.

Is dat een 'cultuur van de dood', zoals Johannes Paulus II beweerde? Een ontheiliging van het mysterie van lijden en dood? Net het tegendeel, denkt historicus Jan Bleyen: ,,De weeklachten over onze armzalige omgang met de dood romantiseren te veel het verleden. De collectieve doodsrituelen van weleer waren vaak een keurslijf dat echt verdriet geen kans gaf. Nu de dood van geliefden niet meer gezien wordt in functie van een hiernamaals, is hij meer dan ooit een ervaring van verlies die het leven van de achterblijvers grondig dooreenschudt.''

Op bidprentjes is de lijdende Christus al een hele tijd vervangen door een vallend blad: ook wij zijn slechts een vergankelijk stukje natuur. Rouwenden troosten zich niet meer met 'de hemel' maar koesteren vooral hun herinnering aan de dode. De ideale dood vandaag is: zo laat mogelijk sterven na een leven waarin je jezelf helemaal hebt gerealiseerd.

Uitvaarten worden herdenkingen, de celebratie van een leven dat voorbij is. Bij het overlijden van een lid van de harmonie staat een trompet op de kist. Op graven verschijnen emblemen van vroegere passies: een solsleutel, een voetbal. En de foto van de overledene is alomtegenwoordig, zoals hij ook bij leven onder ons was. Zelfs het oude 'album van de dood' kent weer succes, heeft Bleyen tijdens zijn veldwerk vastgesteld. Overledenen worden zonder huiver gefotografeerd op hun sterfbed - een duidelijk bewijs dat de dood niet langer een taboe is. Hij hoort thuis in de individuele biografie, evengoed als andere rites de passage zoals geboorte, communie en huwelijk.

ZIELIG Allerzielen, betoogde pater Luc Versteylen, de stichter van de groene beweging, vorig jaar nog in de kranten. Vlaanderen was helemaal in de ban van de zielloze Amerikaanse uitvaartcultuur en bezig in snel tempo zijn volkseigen rituelen te verliezen. Versteylen noemde onder meer het op de schouders dragen van de kist en het 'zinken' ervan onder de ogen van de nabestaanden op het kerkhof. Dat gebeurt nauwelijks nog. Alleen in films zie je familieleden nog een handvol aarde op de kist gooien. De eigenlijke ten aardestelling gebeurt pas - valse pudeur - als de nabestaanden al lang rond de koffietafel zitten. Zo gaat een belangrijke symbolische stap in de rouwverwerking verloren, vindt Versteylen.

Wie het heeft meegemaakt, kan alleen bevestigen: onze begrafenisrituelen stellen nog maar weinig voor. En dat 44 procent in Vlaanderen vandaag voor crematie kiest, maakt het er niet beter op. De begraafplaatscultuur krijgt klappen, graven hoeven niet meer bezocht te worden, de herinnering aan de doden krimpt: de dood wordt nog meer afwezig in de samenleving.

Tegelijk zie je overal een zoektocht naar nieuwe rituelen die de omgang met dood en sterven vorm kunnen geven. Ze zijn anders dan die van vroeger: informeler, met minder uiterlijkheden, geheel bepaald door individuele smaak en keuze. Tijdens de begrafenisplechtigheid is het aloude Requiem vervangen door een kwartet van Shostakovitch of This is the End van The Doors. In plaats van de zielenmis organiseren we herdenkingsbijeenkomsten met en zonder barbecue. Of er wordt in alle stilte een kaarsje gebrand, terwijl het dodenalbum opgeslagen wordt. De as van de overledene krijgt zijn plaats op een huisaltaartje en wordt meegedragen in een schapulier. Of hij wordt uitgestrooid op een favoriet plekje - dat heerlijke uitzicht, die parking van de eerste liefde - dat zo het karakter krijgt van een herdenkingspark, althans in de ogen van de nabestaanden.

Vergeleken met de pronk en praal van de uitvaart van Johannes Paulus II stelt het allicht niets voor, maar het is nog altijd rouwen. Alleen doen we dat nu zonder sociaal keurslijf, in alle intimiteit, en zonder dat iemand ons vertelt hoe het moet. Het Westen is niet zijn ziel kwijt, zoals kerkelijke doemdenkers beweren. Die ziel zoekt vandaag alleen maar minder in het oog springende plaatsen op. En allicht voelt ze zich daar nog het best.

Gilbert Roox

(De auteur is redacteur weekendbijlagen van deze krant.)


09/04/2005 Gilbert Roox

©Copyright De Standaard

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB