"Fratelli tutti", de nieuwe encycliek van paus Franciscus: wat is het, wat is het belang ervan en wat staat erin?


Paus Franciscus heeft een nieuwe encycliek klaar, een pauselijke brief. Zo'n brief is altijd een mijlpaal in een pontificaat. Maar waarom? En zal dat nu ook wel zo zijn? Enkele vragen en antwoorden.


1. Wat is een encycliek?

In het Latijn “literra encyclica”, maar komt eigenlijk uit het Grieks en betekent “rondzendbrief”. Het is een brief van de paus aan de gelovigen van de hele wereld. Heel lang was de brief van de paus enkel gericht aan rooms-katholieken, paus Johannes XXIII was in de vorige eeuw de eerste die ook verder dacht dan de “eigen gelovigen”. Ook deze brief is aan de hele wereld gericht.


2. Wat betekent de titel van de brief?

Zoals altijd zijn de eerste twee woorden van de brief ook de algemene titel van de brief. Deze keer is de aanhef (én dus ook de algemene titel) “Fratelli tutti”, wat betekent “Allemaal broeders”. Critici hadden er “e sorelle” (“en zusters”) bij gewild, zeker in tijden waarin de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw zo gevoelig ligt.


3. Is een encycliek een theologisch document of is het meer dan dat?

Beiden. Het is zogezegd “doctrinair”, het toont dus een bepaalde leer aan en heeft het over geloofsaspecten. Maar er is ook –en zeker deze keer- een reflectief luik, een maatschappelijke beschouwing, noem het filosofie of een levensles of een wegwijzer. Het is het hoogst mogelijke “leergezag” dat een paus de wereld kan insturen. Het is dan ook vaak een mijlpaal in de “carrière” van een paus, het toont ook aan waarmee een paus bezig is (geweest), wat zijn grote thema’s zijn (of waren).


4. De hoeveelste brief van paus Franciscus is het al?

De derde, na “Lumen fidei” (“Licht van het geloof”) en “Laudato Si’ (“Zij geprezen mijn Heer”). Dient wel gezegd dat de eerste brief ook deels geschreven is door Franciscus’ voorganger, Benedictus XVI, die zijn versie schonk nadat hij was afgetreden als paus. De tweede brief staat bekend als de encycliek over het milieu, waarbij Franciscus de milieuproblematiek en het “omgaan met de schepping” centraal stelde in zijn brief. De derde encycliek werd aangekondigd als een “sociale encycliek”.


5. Waarom komt de brief nu uit?

Niets is toeval. Franciscus heeft 3 oktober uitgekozen om de brief te ondertekenen en dus rechtsgeldig en met de zegen van de Heilige Vader te dopen. In Assisi, daar waar de heilige Franciscus, de inspiratie voor de pausnaam, woonde, leefde en predikte én in een crypte in een naar hem genoemde basiliek ligt begraven. Franciscus van Assisi leefde van 1182 tot 1226, stichtte de kloosterorde van de Franciscanen en werd zo goed als direct na zijn dood heilig verklaard. De jaardag van de heilige Franciscus is… 4 oktober. Vandaar dus.


6. Waarvoor staat de Heilige Franciscus ook alweer?

Voor armoede, weg van bezit en rijkdom. Met een groot respect voor de schepping, zeg maar de natuur, de mensen en de dieren. Toen kardinaal Bergoglio Franciscus als pausnaam koos, toonde dat direct ook al hét programmapunt van zijn pontificaat.


7. Wat mogen we van deze encycliek verwachten?

In zekere zin niets verrassends, de paus pakt uit met thema’s en dada’s die hij al langer heeft. “De wereld staat in brand en dat gaat dan over het klimaat, migratie en corona. In de politiek loop het ook niet vlot, denk maar aan Afrika en Zuid-Amerika, maar eigenlijk ook in de VS, Rusland en Europa. Het moet anders of we gaan ten onder, dat is de drijfveer van de brief geweest. Ook de interreligieuze dialoog, een stokpaardje van Franciscus, dat hij ontleende aan de Heilige Franciscus, is sowieso van grote waarde in de tekst. Maar het is dus een culminatie van eerdere teksten en toespraken”, zegt Emmanuel Van Lierde, hoofdredacteur van het katholiek opinieweekblad ‘Tertio’.


8. Na lezing: wat staat er nu eigenlijk in de encycliek?

Een encycliek is een document dat lang geheim gehouden wordt. Slechts enkelingen krijgen het vooraf in handen. Eén van hen is Monseigneur Luc Van Looy, de vroegere bisschop van Gent. Hij is een goede vriend van de paus, maar deze keer bovenal de vertaler van Italiaans naar het Nederlands. Want direct na de officiële “release” van de encycliek wordt de brief verspreid in heel wat standaardtalen.

“Het is echt een sterk document geworden. Goed voor 287 paragrafen en zowat 80 A4-bladzijden. Een encycliek over sociale vriendschap is het, een aanklacht over de slechte ontwikkeling van sociale relaties tussen leeftijden, tussen culturen, tussen politieke systemen. De paus stelt dat er te lichtzinnig met alles wordt omgegaan. De politiek denkt altijd op korte termijn, in een verkiezingsstrategie, nooit op lange termijn. Ook relaties tussen mensen zijn te vluchtig, de digitale wereld heeft daar ook veel schuld aan”, las monseigneur Van Looy.

“De paus vraagt om alles eerst goed te overwegen, om na te denken, om te bespreken vooraleer een beslissing wordt genomen. Dat is typisch jezuïtisch, denken in stappen en dan pas beslissen.” Welke maatschappelijke stellingnames staan er nog te lezen in “Fratelli tutti”? “Franciscus valt het populisme aan, omdat er daarin niet wordt gedacht aan de noden van de mensen. Maar ook het liberalisme en het winstbejag dat eraan vasthangt, krijgt ervan langs. Franciscus pleit om een nieuwe maatschappij met nieuwe waarden uit te bouwen. Terzijde kant hij zich nog volledig tegen de doodstraf.”

“Zeer belangrijk in de brief is ook het interreligieuze. Wereldproblemen oplossen kan je niet vanuit één religie of overtuiging, iedereen zal moeten samenspannen, alles en iedereen is met elkaar verbonden. Het idee voor de encycliek kwam er trouwens toen de paus de grootimam Achmad Al-Tayyeb ontmoette in Abu Dhabi. Deze keer betrekt hij dus de moslims in zijn encycliek, de vorige keer waren dat de orthodoxen”, weet monseigneur Van Looy.

“De paus heeft zorgen, en hij deelt de grote zorgen van de samenleving, zeker van de kleintjes en de armen. Hij ziet vooral de noodzaak dat de leiders van de samenleving (zowel politiek, sociaal, industrieel, wetenschappelijk als economisch) hun basismentaliteit moeten veranderen; wat zullen we doorgeven aan de toekomstige samenleving, aan de volgende generaties?”


9. Hoe komt deze tekst tot bij de gelovigen?

Het zou ietwat naïef zijn om te denken dat alle gelovigen (en ze zijn met zowat 1,2 miljard) de brief zullen lezen. Bij een encycliek is het de gewoonte dat bisschoppen en priesters (en katholieke magazines en sites) de woorden van de paus meenemen in hun homilies, hun geschriften en hun gesprekken met gelovigen.



VRT NWS, 04-10-2020 (Peter Decroubele)

Wat het belang van de nieuwe encycliek van paus Franciscus?


In zijn nieuwe encycliek - afgelopen zondag gepresenteerd - spreekt paus Franciscus zich uit voor ruimhartig migratiebeleid en tegen populisme, kapitalisme en de rechtvaardige oorlog. Leden van het theologisch elftal van Trouw buigen zich over het document.


Ze gelden als de belangrijkste pauselijke documenten, dus als er weer een encycliek verschijnt – en zo vaak gebeurt dat niet – is er alle reden goed op te letten. Vijf jaar na zijn beroemde tekst over duurzaamheid presenteerde paus Franciscus afgelopen zondag zijn nieuwste encycliek, getiteld ‘Fratelli tutti’. Daarin beschrijft hij hoe in de wereld populisme toeneemt, internationale samenwerking hapert, en een groeiende kloof tussen arm en rijk ontstaat. Daartegen pleit hij voor een herontdekking van de waarde van ieder mens. Want alleen een radicale erkenning daarvan kan volgens hem een uitweg bieden uit de problemen van deze tijd.

Wat is het belang van deze encycliek, en wijst de paus hiermee een richting voor onze samenleving?

Jos Moons, Jezuïet en onderzoeker aan de Faculteit Katholieke Theologie van de Universiteit van Tilburg: “We zijn ondertussen wel wat gewend van deze paus, maar wat ik ook nu weer erg waardeer is dat Franciscus zich niet vastbijt in een klein aantal issues zoals euthanasie of seksualiteit. Hij stelt het idee van broeder- en zusterschap van alle mensen centraal als belangrijkste christelijke idee. Dat werkt hij zo breed mogelijk uit en hij past het toe op allerlei domeinen. Dat begrip wordt leidend om na te denken over onze omgang met vluchtelingen, met slavernij, de doodstraf, het idee van eigen bezit, enzovoorts. De paus geeft hiermee een heel mooie en verstaanbare presentatie van het christendom. Hij laat zien hoe het christendom betekenis heeft voor het hele leven. En hij versmalt het christendom niet tot een orthodoxie maar legt de nadruk op de orthopraxie: dat wij ons geloof op een goede manier leven. Daar kan ik wel wat mee.”

Erik Borgman, hoogleraar publieke theologie aan de Universiteit van Tilburg, vult aan: “In deze encycliek legt deze paus uit wat de centrale insteek van zijn hele pontificaat is. Alle standpunten die hij de afgelopen jaren heeft ingenomen, worden nu samengebracht rondom dat thema van broeder- en zusterschap. Die standpunten gaan soms tamelijk ver. Hij keert zich tegen het idee van de rechtvaardige oorlog, hij pleit voor de afschaffing van de doodstraf en stelt dat vluchtelingen ook recht hebben op het land waar ze naartoe komen. Daarbij legt hij er de nadruk op dat broeder- en zusterschap een actieve bijdrage van ons allemaal vraagt. Wij mogen ons er niet bij neerleggen dat sommige mensen buiten de maatschappij worden gesloten, maar moeten actief verbinden. Daarmee maakt de paus politieke kwesties tegelijkertijd heel persoonlijk.”

Moons: “Toch heb ik mijn aarzelingen bij dit document. We zijn maar een klein kerkje aan het worden, geplaagd door schandalen en oppervlakkigheid. Ik wil voorzichtig zijn met anderen voorschrijven hoe het anders moet. En dan zie ik hier de paus schrijven over hoe alles fout gaat en hoe alles compleet anders moet. De paus heeft het elders ook vaak over de kerk als veldhospitaal, waar de gewonden uit de samenleving terecht kunnen. Die vraag laat mij niet los: is de kerk wel zo’n veldhospitaal, en zit de samenleving nog wel te wachten op die plek waar ze welkom zijn met hun wonden?”

Borgman: “Zo’n hospitaal is volgens mij essentieel. Ik vind de kracht van deze encycliek juist dat serieus wordt genomen wat allemaal de verkeerde kant uit lijkt te gaan en dat dit niet klopt met hoe het zou moeten zijn. Beter dan het gekrakeel dat we zo’n fantastisch land zijn! Wat mij betreft zouden wij veel meer op dat niveau moeten praten. In bijvoorbeeld de huidige coronacrisis mis ik dat gesprek enorm: we hebben het met zijn allen over concrete maatregelen, niet over de onderliggende maatschappijvisie.”

Moons: “Maakt de paus daardoor de thema’s niet veel te groot voor de gewone man of vrouw? Ik was heel opgelucht toen hij op een gegeven moment begon over de waarde van gebaren van vriendelijkheid: ‘dank je wel’ zeggen, of mensen groeten. Daar kon ik iets mee. Maar als de paus het over xenofobe tendensen heeft, of over bedrijven die moderne slavernij plegen, dan is dat niet onterecht maar tegelijkertijd wel ver van mijn bed. Daarnaast vond ik deze encycliek soms wel erg vermoeid en geërgerd klinken. Niet zo sterk. Heeft de kerk nog wel de positie om zich zo over de wereld te beklagen? Ik zou het geloofwaardiger vinden als we ín de kerk een cultuur van dialoog cultiveren, als we onze inzet voor het milieu belangrijk zouden vinden, en als we ons geld zouden investeren in nette fondsen. In mijn Leuvense Jezuïetenhuis zijn wij allemaal erg fan van deze paus. Maar als ik voorstel om dan vegetarisch te gaan eten, is het huis te klein. Als we in ons geëngageerde huis al zo kleingeestig zijn, hoe moeten we dan de wereld vertellen hoe het moet?”

Borgman: “Als de kerk pas iets kan zeggen als ze eerst haar eigen zaken op orde heeft, dan zal ze altijd moeten blijven zwijgen! Ik zie de encycliek als een brief van een zondaar aan zijn medezondaars: laten we elkaar helpen een andere koers in te slaan. Ik proef geen enkel triomfalisme in deze encycliek, en lees nergens de suggestie dat de kerk beter is dan de wereld. Integendeel: de paus maakt een duidelijke beweging naar anderen, het meest uitgesproken in de dialoog met groot-imam Achmed al-Tayeb. Ik zie van alles in de wereld waar ik deel van ben waar ik me zorgen over maak, ver weg en dichtbij. Uitbuiting, minachting, onverschilligheid. Grote woorden, jazeker, maar dit is gaande. Tegelijkertijd is dit een hoopvolle tekst. Er wordt geen optimistisch sausje over wereldproblemen gegooid. Nee, er zijn grote problemen, maar ieder van ons kan deelnemen aan een tegenbeweging door de ander weer als broeder of zuster te zien en daaruit consequenties te trekken. Dat geeft mij ook persoonlijk, als gelovige, weer moed.”


Trouw, 08-10-2020 (Sjoerd Mulder)

4 kerkelijke waarnemers over de nieuwe sociale encycliek

Bisschop Lode Van Hecke, Ellen Van Stichel (expert sociaal denken van de kerk), Wim Vandewiele (Pax Christi) en Catherine De Ryck (Missio) reageren.



‘Broederlijkheid als sleutelwoord sociale leer van Kerk’
Lode Van Hecke • Bisschop-referent voor diaconie en caritas


Zo’n rijke tekst moet inwerken en dat vraagt tijd, introspectie én dialoog. Toch wil ik al zeven ‘broederlijke’ gedachten formuleren. Waarbij ‘broederlijk’ voor mij ook altijd ‘zusterlijk’ betekent en de eigenlijke ‘lectio’ van de tekst nog moet beginnen.

#1 Eens te meer doet paus Franciscus zijn naam eer aan

Zijn derde grote tekst – na Evangelii Gaudium (de vreugde van het evangelie) en Laudato Si’ (wees geprezen) – draagt weer een franciscaanse titel: Fratelli Tutti. Allen broeders, of nog beter: broeders allemaal. De paus rechtvaardigt de keuze van deze titel door te verwijzen naar het leven en de praktijk van Franciscus van Assisi. Broederlijkheid zonder grenzen, zonder onderscheid. Eerbied voor de menselijke waardigheid, zonder restrictie.
De paus brengt de term broederlijkheid op de voorgrond als sleutelwoord voor de sociale leer van de kerk, acht hoofdstukken lang.

#2 We zijn allen, zonder uitzondering, broeders en zusters

Dit besef van universele broederlijkheid, is vandaag te weinig aanwezig, volgens de paus. Of het blijft bij loze woorden, zonder dat er feiten aan beantwoorden of dat ze ons gedrag veranderen. De wereld lijdt daaronder en wordt met de dood bedreigd.

#3 Wij zijn geen wegwerpmensen

De mens is een relationeel wezen in alle opzichten: sociaal, economisch, politiek én ecologisch. Het coronavirus, waarnaar de paus duidelijk verwijst, maakt ons daarvoor des te gevoeliger. Mensen zijn onnodig gestorven – en sterven nu ook – door een tekort aan aandacht en respect. Als we mensen behandelen als wegwerpmiddelen en ze herleiden tot hun nuttigheidswaarde, moeten we er ons ook niet over verwonderen dat fenomenen als racisme en armoede zo snel vooruitgaan.

#4 De paus heeft zijn eigen taal

Hij spreekt eenvoudig, direct. Hij gebruikt frappante uitdrukkingen, zonder te vervallen in simplismen of puur sloganeske formules. Hij noemt de zaken bij hun naam en vermijdt misplaatste vrome beschouwingen.

#5 De paus toont zich opnieuw een voorbeeld van openheid

Openheid is voor hem niet alleen maar een bijkomende kwaliteit van mens-zijn. Het is precies mens-zijn. Getuige daarvan ook zijn respect – zelfs vriendschap – voor de grootimam van Al-Azhar-moskee in Egypte, de hoogste autoriteit in het soennisme. Met hem richt paus Franciscus op het einde van Fratelli Tutti een appel. Hij herhaalt daarvoor hun gemeenschappelijke verklaring in Abu Dhabi van februari 2019.

#6 Inspiratoren

Maar de grootimam is niet de enige inspirator van de encycliek die we voor ons hebben. De paus noemt nog anderen die hem geïnspireerd hebben bij het opstellen van zijn tekst. Behalve natuurlijk de heilige Franciscus, somt hij op: Martin Luther King, Desmond Tutu, Mahatma Mohandas Gandhi. Hij geeft een speciale vermelding voor Charles de Foucauld met zijn roeping om “universele broeder” te worden. Dat is een mooie uitdrukking uit de monastieke traditie.

#7 Herwerking sociale leer

De encycliek Fratelli Tutti is grotendeels een compilatie van reeds bestaande teksten. Vandaar het vrij groot aantal citaten. Maar ze zijn vrij goed verwerkt en geven de eigen accenten van de paus aan, wat meteen een verwerking en gedeeltelijke herwerking is van de sociale leer van de Kerk.

'Aan welke kant sta je?’
Ellen Van Stichel • Centrum voor de Studie van het Katholieke Sociale Denken (KU Leuven)

Deze encycliek zet de vernieuwing die paus Franciscus begonnen was in Laudato Si’ en eerder nog in Evangelii gaudium verder. Die vernieuwing zit om te beginnen in de bronnen die hij aanhaalt: teksten van bisschoppenconferenties in alle continenten, maar ook niet katholieke bronnen en deze keer zelfs de interreligieuze ontmoeting met grootimam el-Tayeb. Dat versterkt de klemtoon van deze encycliek op dialoog en ontmoeting (al is er nog werk om meer vrouwelijke stemmen te laten klinken).

De coronapandemie vernoemt hij enkele keren, maar racisme en doorgedreven individualisme noemt hij ergere virussen. Gelukkig met vaccin: de liefde.

Die liefde vertolkt hij in hoofdstuk 2 met de parabel van de barmhartige Samaritaan. Opvallend is hoe de paus alle verschillen die wij zo vaak accentueren, reduceert tot één: de onverschillige die in een boog om de kwetsbare heen loopt tegenover wie zich laat raken en de handen uit de mouwen steekt.

Daaraan moeten onze sociaal, politiek, economisch en religieuze projecten getoetst worden. Aan welke kant sta jij?

Over het privébezit vind ik paus Franciscus verhelderend: dat gaat nooit voor op het algemeen belang. Hierin zie ik een vernieuwing of toch scherpere verwoording van de sociale leer van de kerk. Hetzelfde geldt voor de nadruk die de paus legt op rechtvaardigheid.

Dat zullen kerkelijke solidariteitsbewegingen graag horen.

‘Geen ruimte voor haatspraak en oorlog’
Wim Vandewiele • voorzitter Pax Christi

Ik lees een sterk nee aan nefaste virale elementen als oorlog, (nucleaire) bewapening, radicaal individualisme, populisme en hatespeech. COVID-19 heeft de huidige sociale en economische wereldorde ongezien op haar grondvesten doen daveren, waardoor de terugkeer naar het oude normaal niet meer tot de opties behoort. In dit destillaat van inzichten schetst Franciscus zijn visie op een nieuwe wereldorde met broederschap en wereldvrede als bindende elementen.

Als voorzitter van Pax Christi Vlaanderen ben ik enthousiast over deze encycliek, omdat deze naadloos aansluit bij het denken, het werk, de missie en visie van onze vredesbeweging. De universele boodschap van het sociale denken van de Kerk was altijd al een cruciale wegwijzer en inspiratiebron voor ons.

Fratelli tutti reflecteert niet enkel verder op de basisprincipes van het sociale denken van de Kerk zoals de menselijke waardigheid, het gemeenschappelijk belang, solidariteit, subsidiariteit en naastenliefde, maar handelt ook over verzoening, waarheid, vergeving, omgaan met onvermijdelijke conflicten en het belang van de herdenking van traumatiserende gebeurtenissen zoals de atoomaanval op Hiroshima.

Bijzonder sterk is het inclusieve accent dat Franciscus legt door zich opnieuw te richten op alle mensen van goede wil. Het is voor katholieken en niet-katholieken een open uitnodiging om samen inhoudelijk te reflecteren, maar ook om de voorliggende globale uitdagingen aan te pakken. Dat was trouwens ook al bij Laudato Si!

Hij schrijft: Oorlog is de negatie van alle rechten en heeft een dramatisch impact op de leefomgeving. (257) De encycliek beklemtoont dan ook terecht het belang van onderhandelen, bemiddeling en arbitratie. Franciscus stelt dat oorlog dus niet langer meer de oplossing is binnen een nieuwe wereldorde, want Oorlog is een falen van de politiek en de mensheid. (261) Nooit meer oorlog! (258) De encycliek veroordeelt ook expliciet de nucleaire afschrikking. In de 21ste eeuw heeft nucleaire afschrikking immers nooit antwoord gegeven op bijvoorbeeld terrorisme, asymmetrische conflicten, cybersecurity, klimaatproblemen en armoede.

Fratelli tutti is een omvattend en inclusief verhaal, waarbij het globale denken, de passende concrete initiatieven en symbolische acties van paus Franciscus sinds zijn aantreden van grote waarde zijn!

‘Sterke kerkelijke familie’
Catherine De Ryck • woordvoerster Missio

Als kerkelijke organisatie die pleit voor ontmoeting, dialoog en solidariteit over alle grenzen heen, kan Missio de nieuwe encycliek Fratelli Tutti enkel toejuichen. Samen met paus Franciscus roepen we alle mensen van goede wil op om bruggen te bouwen en gemeenschap te vormen.

Als ledematen van één lichaam streven we naar elkaars welzijn, in diepe verbondenheid. We nemen onze christelijke zending tot dienstbaarheid op in liefde voor elke mens. Daarbij zetten we onze talenten in, gesterkt door Christus’ aanwezigheid en het vuur van de Geest dat in ons brandt.

Het internationale netwerk van Missio (de Pauselijke Missiewerken) biedt een internationaal perspectief om hier werk van te maken. De rijkdom van de universele Kerk komt zo nabij, wordt tastbaar en concreet.

Zo kunnen verschillen ons verrijken en doen groeien. Op die manier kunnen we als kerkelijke familie een belangrijke rol spelen in de wereld, zoals paus Franciscus vraagt in Fratelli Tutti.

Laten we ons daarin niet ontmoedigen door wat tegenzit of niet goed gaat. Laten we altijd zoeken naar hoop, naar de zaden van goedheid die God aldoor zaait in onze menselijke familie (54). We krijgen daartoe elke dag nieuwe kansen, het is een kwestie van ze te grijpen en zo het evangelie te laten klinken in woorden en daden. Altijd op zoek naar God, altijd op zoek naar broeders en zusters, tochtgenoten (274).

Bron: Kerknet, 6 oktober 2020
https://www.kerknet.be/kerknet-reda...ciale-encycliek