Het lijden dat we onszelf aandoen


De grotesk lage score van de Groenen was volgens Milo Rau de grootste gebeurtenis van de Duitse verkiezingen. Nog absurder is hun wrange alliantie met de neoliberale FDP.


Tijdens de eerste golf van de pandemie vroeg ik me af waarom alleen De pest en Decamerone als morele antwoorden werden aangehaald, maar niet het oudste peststuk uit de literatuurgeschiedenis: Koning Oedipus van Sofocles. Toen, tijdens die eerste golf, was het stuk wellicht te somber. Nu de pandemie ten einde loopt, wordt het van Berlijn over Parijs en Londen tot São Paulo in de heropende toneelhuizen opgevoerd.

Waarover gaat het? Als in Thebe de pest uitbreekt, roept koning Oedipus zijn naaste raadgevers bijeen. Beetje bij beetje krijgt hij te horen dat hij zelf de oorzaak van de epidemie is, omdat hij onwetend zijn vader, de voormalige koning, gedood heeft, en zijn vrouw Iocaste eigenlijk zijn moeder is. Oedipus wordt door Sofocles niet als extreme populist getoond, maar als rationele heerser, een soort van antieke gutmensch. Juist omdat hij graag goed wil doen – of in een beschaving leeft die van de machthebbers een oppervlakkige morele klaarheid verwacht – kan hij niet accepteren dat zijn gezag in de kiem obsceen is.

Daardoor wordt Oedipus een allegorie van onze tijd, de tragedie van het moderne bewustzijn. Ook wij hebben begrepen dat de klimaatverandering, de daaruitvolgende oorlogen en massamigratie geen objectieve gebeurtenissen zijn, geen onverdiende aanval van de natuur op de mensen, maar een pay-off voor onze verwoestende levenswijze. God is dood, zoals Nietzsche ooit zei, maar hij is pas echt gestorven met de wetenschappelijke zelfkennis van het antropoceen. Of zoals Oedipus het formuleert: ‘Niets weegt zo zwaar als het lijden dat wij onszelf aandoen.’

Interessant is hoe Oedipus in fases op de ontdekking reageert: eerst met wantrouwen, dan met verdringing, daarna woede en ten slotte met vertwijfeling en zelfhaat. Sofocles’ tragedie is een pathologie van ontkenning, een analyse van de emoties van de heersende klasse en haar poging om ondanks alle gemaakte fouten toch aan de macht te blijven. De geschiedenis barst van dit soort moves van de machthebbers. De meest recente, en erg bittere les in deze discipline vloeit voort uit de Duitse verkiezingen.


Regeren om te regeren

Dat de CDU haar slechtste resultaat ooit haalde en de SPD verrees uit haar as, is slechts bijzaak. De echte gebeurtenis van afgelopen zondag is het grotesk lage resultaat van de Groenen. In enkele peilingen deze zomer had Annalena Baerbocks partij nog een goedkeuringscijfer van 30 procent, uiteindelijk behaalde ze niet eens de helft. Dat een partij die als enige geloofwaardig voor een ander klimaatbeleid staat, geen overwinning kon behalen – twee maanden na de apocalyptische overstromingen in West-Duitsland – is qua politiek ontkenningsvermogen even indrukwekkend als ontgoochelend.

Nog absurder is het feit dat de neoliberale FDP, die voor ongebreidelde economische groei staat en daarmee voor alles wat aan de grondslag ligt van de klimaatveranderingen, nu samen met de Groenen en de SPD een coalitie wil vormen. Een eerste selfie tijdens de onderhandelingen tussen de partijen toont de neoliberale FDP-boys Christian Lindner en Volker Wissing, hun haardos naar achteren met gel en gekleed als twee Wall Street-managers uit American psycho, tussen de partijleiders van de Groenen, Baerbock en Robert Habeck. ‘Wij slaan bruggen over onze verschillen’, stond er onder de selfie, ‘spannende tijden!’

De FDP en de Groenen: de ene partij staat voor een ongeremde groei en is tegen maatschappelijke controle, de andere voor het tegenovergestelde. De ene wil de planeet, tja, redden, de andere wil haar nog eens echt goed uitbuiten voor het finaal afgelopen is, uiteraard onder de vlag van economische rationaliteit en politieke haalbaarheid. Dat de Groenen en de FDP nu samen kingmaker zijn, is kenmerkend voor onze tijd. Het is net alsof Oedipus vrolijk verder zou regeren met Iocaste nadat alles uitgekomen is. Regeren om te regeren: er breken ‘spannende tijden’ aan!


Geen experimenten

De selfie van de coalitieonderhandelingen van de Groenen met de FDP zou enkele decennia geleden nog als het ultieme verraad worden gezien, vandaag leverde ze binnen enkele minuten duizenden likes op. Laten we eerlijk zijn: sinds de Tweede Wereld*oorlog haten wij West-Europeanen elke vorm van politiek extremisme of zelfs staatspaternalisme. We houden ervan als de tegenpolen zich in een politieke schijnvertoning verenigen. ‘Geen experimenten’, klonk de beroemdste, meest succesvolle verkiezingsslogan in de BRD na de oorlog. De getraumatiseerde wil vooral normaliteit, wat het ook mag kosten.

Het verschil met 1945 is dat we geen tijd meer hebben voor ‘normaliteit’. Hoewel een radicale klimaatpolitiek van even groot belang is als een zuurstofmasker in een lekgeslagen vliegtuig, wordt in de grootste economische macht van de EU gediscussieerd over Armin Laschets grijns en het opgesmukte cv van Baerbock. En wat ze zich ook mogen aanpraten: in de strijd tegen het vulgair liberalisme van de FDP de komende vier jaar zullen de Groenen zichzelf kapotmaken. Dat vrijheid erin bestaat verantwoordelijkheid te nemen, hebben de FDP’ers en met hen de Duitse economie nooit begrepen. Midden in een klimaatcrisis kondigde de FDP belas*tingverminderingen aan voor grootverdieners en voerde ze een verkiezingscampagne met klimaatdoelstellingen die door de bedrijven zelf mogen worden opgesteld.

Wie vandaag de Duitse politiek aanschouwt, ziet een tragedie die als melodrama geënsceneerd wordt. Het zijn geen ‘spannende tijden’, ofwel: dramatisch. Het is uitzichtloos, en dus: tragisch. Het is te hopen dat de SPD zich op miraculeuze wijze ontpopt van bruinkool- en auto-industriepartij tot een partij die een radicaal klimaatbeleid voert, en Olaf Scholz de kanselier wordt van een tweede, klimaatpolitieke ommekeer, zoals de Amerikaanse pers vreemd genoeg lijkt te geloven.

Nee, de gevestigde politiek zal zich de komende vier jaar bezighouden met aantrekkelijke compromissen, waarvan de dodelijke gevolgen aan de latere generaties, en vooral aan de zich ontwikkelende landen zullen worden uitbesteed. Want aan de overstromingen en de stijgende oceanen zullen niet België en Duitsland ten onder gaan, wel Bangladesh en Indonesië.


Greenwashing

Terug naar Oedipus: vanaf de eerste dichtregels van de tragedie wordt de goedhartige koning steeds opnieuw uitgelegd wat hij al lang begrepen heeft, namelijk dat hij zelf schuld heeft aan wat hij als objectieve tegenslag ervaart. En ook in deze tekst bevat geen enkele zin nieuws. Wij weten allemaal dat de klimaatverandering niet zomaar gebeurt, maar dat het een gevolg is van bewuste politieke en maatschappelijke beslissingen. Alsof wat we weten en wat we doen onverenigbaar naast elkaar bestaan.

De groene partij van Duitsland, tot voor kort de hoop van Europa, zoekt in een poging om koste wat het kost te overleven haar heil in een neoliberale coalitie als greenwashing-dienstverlener. Oedipus, een hardcoremoralist zoals de meeste tragische helden, lost het ethische probleem op een andere manier op: hij steekt zichzelf de ogen uit en verlaat Thebe, de stad zelf zinkt weg in een burgeroorlog.

Waarschijnlijk – hopelijk – loopt het niet zo’n vaart in Duitsland. Er is nog hoop: vergeet niet dat de perverse koning Oedipus een dochter had, Antigone. In Sofocles’ bekendste stuk verzet zij zich tegen het systeem dat Kreon, haar oom en Oedipus’ schoonbroer, ongewijzigd in stand houdt. Dat verzet loopt gelijk met dat van klimaatactiviste Greta Thunberg tegen de holle frasen van de machthebbers. De heersende klasse doet in een andere constellatie gewoon verder met het juiste te verkondigen en het foute te doen.

Milo Rau, artistiek directeur van NTGent


DS, 02-10-2021