Kofi Annan (1938-2018): Een seculiere paus, gerespecteerd, maar wel met krasjes


Hij was zeer gerespecteerd in zijn eerste termijn, maar werd steeds vaker bekritiseerd in zijn tweede termijn. Kofi Annan, die zaterdag op 80-jarige leeftijd overleed, was de eerste zwarte Afrikaan die de Verenigde Naties leidde en spande zich in voor armoedebestrijding, vluchtelingen en de strijd tegen aids. Maar hij kon niet voorkomen dat de Irak-crisis van 2003 de grote zwaktes in het internationale politieke systeem blootlegde.


Bedachtzaam, gereserveerd, aristocratisch, charismatisch, beminnelijk: Kofi Annan was tot in zijn haarvaten een diplomaat. Geboren in een familie van bestuurders, rechters en zakenlieden, had hij kunnen kiezen voor een prominente rol in de elite van zijn land Ghana. Maar zijn opleiding in Genève en de Verenigde Staten, onder meer in internationale betrekkingen en economie, lanceerde hem in internationale diplomatieke kringen.

Hij bleek er geknipt voor. Dertig jaar lang steeg hij gestaag in de hiërarchie van de vele VN-organisaties, met zijn verkiezing in 1996 tot VN-topman als ultieme bekroning. Die opgang was overigens niet rimpelloos, zeker niet in de periode dat hij vredesmissies van de VN leidde. In 1994 weigerde hij in te gaan op een verzoek van VN-militairen in Rwanda om wapenarsenalen leeg te laten halen – de wapens zouden later worden ingezet bij de genocide door radicale hutu-milities op tutsi’s en gematigde hutu’s. Ook rond de val in 1995 van de Bosnische enclave Srebrenica speelden de VN een omstreden rol; een onderzoeksrapport zou later kritiek uitten op de rol van Annan zelf als speciaal gezant voor Joegoslavië.


Transparant

Deze rimpels verhinderden niet zijn verkiezing tot VN-topman in 1996, een positie die hij tot 2006 vervulde. Hij had de steun van de Amerikaanse regering, die totaal uitgekeken was op de mompelende Egyptenaar Boutros Boutros Ghali. Annan zou met zijn talenkennis (Engels, Frans en verscheidene Afrikaanse talen), zijn heldere formuleringen en zijn managementervaring de VN kunnen hervormen en de organisatie slagvaardiger kunnen maken. Ook was internationaal het gevoel dat het tijd werd dat een zwarte Afrikaan de VN zou leiden, nadat Europese landen, Latijns-Amerika, Azië en de Arabische wereld al leiders hadden geleverd.

In zijn eerste periode ging dat goed, hij bemiddelde onder meer in Nigeria, Irak, Sierra Leone en bij de onafhankelijkheid van Oost-Timor. Hij was bovendien mede-architect van de Millennium Doelstellingen, een serie afspraken om rond 2000 grote stappen te hebben gezet in de bestrijding van armoede, ziekte en achterstand van vrouwen en meisjes. Daarnaast zette hij discussies in gang om bij genocidale of humanitaire dreigingen internationaal in te kunnen grijpen. En hij liet schandalen rond VN-operaties kritisch onderzoeken, wat enorm bijdroeg aan het gevoel dat de complexe organisatie in snel tempo transparanter aan het worden was en daadwerkelijk wilde leren van haar fouten.

Er was dan ook geen tegenkandidaat toen zijn herverkiezing aan de orde kwam in 2001. Het Nobelcomité roemde Annan dat jaar voor zijn rol en die van de VN in de strijd voor mensenrechten en tegen aids en internationaal terrorisme. Annan werd bijna heiligverklaard, een ‘seculiere paus’. De Amerikaanse diplomaat Richard Holbrooke zou hem omschrijven als de rockster van de internationale diplomatie.


Falende diplomatie

Maar 2001 was ook het jaar van de aanslagen op New York en Washington door de islamitische terreurorganisatie Al-Qaida. En dat veranderde het speelveld. De VS kregen in 2001 nog wel het fiat van de Veiligheidsraad om in te grijpen in Afghanistan, waar Al-Qaida trainingskampen had, maar de diplomatie faalde toen Washington in 2003 wilde ingrijpen in Irak. De Iraakse dictator Saddam Hoessein zou massavernietigingswapens hebben en terrorisme steunen, maar de Veiligheidsraad kon het daarover niet eens worden. Waarna de VS met een coalitie zelf binnenvielen zonder VN-mandaat.

Annan zelf noemde die Irak-oorlog ‘illegaal’ en een van de zwartste momenten uit zijn loopbaan. Mede ook vanwege een aanslag op het VN-hoofdkwartier in Bagdad waarbij zijn gezant en persoonlijke vriend Vieira de Mello en 21 andere VN-ers om het leven kwamen. “Ik denk dat de Veiligheidsraad gelijk had om die inval niet te steunen”, zei hij in 2013 tegen Time. “Kan je je voorstellen wat onze reputatie zou zijn als de VN de oorlog in Irak wel had gefiatteerd. Op dat moment zei (de Amerikaanse) president Bush dat de VN op weg waren om irrelevant te worden, maar nu weten we wel beter.”


Moreel gezag

De laatste jaren van zijn ambtsperiode lagen de VN steeds meer onder vuur, zeker vanuit de Amerikaanse regering die het de VN en Annan niet vergaf dat zij zich niet achter de inval hadden geschaard. De kritiek betrof de diplomatieke zwakte op de VN, maar ook corruptie binnen de organisatie en seksueel misbruik door VN-vredesmilitairen.

Zelf werd Annan verweten te weinig te hebben gedaan om mogelijke corruptie door zijn zoon Kojo te onderzoeken. En zijn afhandeling van de affaire rond UNHCR-topman Ruud Lubbers, die beticht werd van seksuele intimidatie, viel slecht bij de VN-staf, bij wie hij voorheen zo geliefd was. Annan sprak Lubbers vrij op grond van een intern rapport, maar de Nederlander moest toch vertrekken toen dat verslag uitlekte.

Mede door het voortslepende conflict met de VS zorgde wist de VN-topman nauwelijks meer resultaten te boeken, zoals onder meer bleek toen de wereld bleef toekijken terwijl zich in Darfur een genocide voltrok. Ook Annans diepgekoesterde wens om de VN-Veiligheidsraad uit te breiden naar 25 leden en zo recht te doen aan veranderde machtsverhoudingen in de wereld, ging niet in vervulling. Al was het volgens sommige analisten al een hele prestatie dat hij de VN in die periode van diepe internationale verdeeldheid overeind wist te houden.

Annans opvolger Ban Ki-moon zou daarna fors inzetten op betere ethische controles binnen de VN. Hij profiteerde ook van nieuwe stappen die Annan had gezet om mensenrechtenkwesties systematisch te bespreken. Annan zelf bleef actief als bemiddelaar, onder meer in Syrië en in het Israëlisch-Palestijnse conflict - vaak tevergeefs, omdat het internationale diplomatieke systeem bleef kraken onder de spanningen die de Irak-oorlog had gecreëerd. Maar zeker in Afrika zelf speelde hij nog een prominente rol, bijvoorbeeld in Kenya waar hij in 2007 hielp om de gevolgen van verkiezingsgeweld te matigen. Het hielp om zijn grote morele gezag te herstellen.

Kofi Annan stierf zaterdag 18 augustus na een kort ziekbed, in het bijzijn van zijn vrouw en drie kinderen.

Kofi Annan werd geboren op 4 april 1938 in de Ghanese stad Kumasi, al zoon van een welvarend gezin uit de Ghanese elite. Hij studeerde internationale betrekking, economie en management, onder meer in Zwitserland en de VS. Van 1962 tot 1996 bekleedde hij tal van functies binnen de Verenigde Naties, onder meer als onder-secretaris-generaal voor vredesoperaties. Van 1997 tot 2006 werd hij VN-topman, daarna bleef hij actief als bemiddelaar in conflicten en als bestrijder van armoede en ziekte. Hij was lid van ‘The Elders’, een groep wereldleiders rond Nelson Mandela die de vrede probeerde te bevorderen.

Annan kreeg in 2001 samen met de VN de Nobelprijs voor de Vrede. Hij trouwde in 1965 met de Nigeriaanse Titi Alakija, met wie hij een dochter (Anna) en een zoon (Kojo) kreeg, maar van wie hij later scheidde. In 1984 trouwde hij met de Zweedse Nane Maria Lagergren, die al een dochter had (Nina).


Trouw, 18-08-2018 (Martijn Roessingh)

Bijgesloten Plaatje(s)