‘Een derde wereldoorlog? Ik ben pessimistisch, ja’


Branko Milanovic, ‘Global inequality, a new approach for the age of globalization’, Harvard University Press


Het toenemende populisme in het Westen is de wraak van de krimpende middenklasse. Dat meent Branko Milanovic, de meest besproken econoom van het moment. De middenklasse voelt zich belaagd door rijk én door arm. Die infernale dynamiek dreigt zelfs de wereldvrede onderuit te halen. ‘Geen enkel land kan het tij alleen keren.’


De wereld staat op losse schroeven. Historici vrezen dat we opnieuw richting de afgrond slaapwandelen zoals in de maanden voor de Eerste Wereldoorlog en waarnemers begrijpen niet waarom burgers nog maar overwegen om op de Amerikaanse presidentskandidaat Donald Trump of voor een Brexit te stemmen.

We kunnen ze het recente boek Global inequality aanbevelen van de in Joegoslavië geboren Amerikaanse econoom Branko Milanovic (62). De kernboodschap: in de decennia na de val van de Berlijnse Muur vond de grootste herverdeling plaats van de rijkdom sinds de industriële revolutie. De grote winnaars zijn de superrijken in de wereld, maar ook de middenklasse van de opkomende economieën in Azië. Allebei profiteerden ze van de groeiende mobiliteit van kapitaal, goederen en kennis, kortom de globalisering. De middenklasse en de werkende klasse van de ontwikkelde landen blijven verweesd achter.

Veel dichter kan een boek de actualiteit niet op de hielen zitten. Nobelprijswinnaars Joseph Stiglitz en Angus Deaton spreken van een ongelooflijk belangrijk werk, Martin Wolf van The Financial Times vindt het ‘uitmuntend’. ‘A must read’, zo besluit Thomas Piketty, die andere ongelijkheidsexpert. Om kort te gaan: de kans dat u dit jaar een belangrijker werk leest, is klein. Het is het resultaat van bijna drie decennia onderzoek door Milanovic, die les geeft aan de City University of New York en voormalig hoofdeconoom van de Wereldbank is.


Bent u verrast door de aandacht die het boek krijgt?

‘Nee, eigenlijk niet (lacht). Ik had het wel verwacht omdat de twee onderwerpen, globalisering en ongelijkheid, nu eenmaal cruciale onderwerpen zijn. Maar het succes van Trump en de Brexit zorgen natuurlijk voor extra aandacht. Plots zoekt iedereen naar een verklaring voor het toenemende populisme. De vaststelling dat de middenklasse in sommige westerse landen is gekrompen sinds 1988 of er qua inkomen amper is op vooruitgegaan, heeft velen verbaasd.’


Het is ook niet wat er voorspeld was eind jaren 80, toen de geschiedenis ten einde liep en de globalisering van de wereld één welvarend dorp ging maken.

‘Nee, de globalisering werd in het Westen niet verkocht met het argument dat de inkomens van de middenklasse er in een kwarteeuw amper zouden stijgen. Ik denk niet dat het idee dan erg populair zou geweest zijn. (lacht) Politici waren ook niet van slechte wil, denk ik. Niemand dacht dat de uitkomst voor sommige groepen in het Westen weleens mager kon uitvallen. De globalisering is, zeker in de Angelsaksische landen, gepaard gegaan met de afbouw van de welvaartsstaat. Die twee zaken gingen ideologisch hand in hand, waardoor de verliezers twee keer getroffen werden. Ze zagen de typische middenklassejobs in de maakindustrie wegtrekken, bijvoorbeeld richting China, zonder dat er veel in de plaats kwam. Achteraf bekeken is het bijzonder logisch dat de middenklasse uitgehold is geraakt.’


De stagnatie is relatief. Westerse landen zijn de rijkste ter wereld en de middenklasse blijft er een pak rijker dan die in de opkomende economieën. Het klinkt haast verwaand om te klagen.

‘Eigenlijk wel, ja. Neem Europa. De overvloed blijft er, zelfs na de crisis, enorm. Vijftig jaar geleden konden mensen enkel dromen van de huidige levensstandaard. Het probleem is dat we ons niet vergelijken met vroeger of met de middenklasse in China, maar met de toekomst. En die ziet er minder fraai uit, toch voor een jongere generatie die worstelt met soms erg precaire arbeidscontracten of met werkloosheid. In de jaren 70 was men minder rijk dan nu, maar er was een positievere verwachting over wat nog komen moest. Vandaag heerst er een zekere malaise.’


En het wordt erger voor het beter wordt, schrijft u.

‘De dynamiek die de middenklasse onder druk zet, zal niet snel verdwijnen. Andere landen zullen de rol van China als fabriek van de wereld overnemen, bijvoorbeeld India, Indonesië of Ethiopië. Wat we nu zien in Europa is te vergelijken met de verschuiving van een agrarische naar een geïndustrialiseerde economie in het midden van de negentiende eeuw. Dat was een ongelooflijk ontwrichtende transitie. De huidige de-industrialisering is even disruptief. Mensen zonder de juiste vaardigheden blijven achter. Het probleem kan vanzelf verdwijnen zodra de arbeidsmarkt is aangepast aan de nieuwe situatie, maar dat kan nog lang duren.’


Populistische recepten

Met alle politieke risico’s van dien ondertussen. Links viseert de rijken, rechts de migranten, maar beide spelen ze in op de malaise die u aanhaalt.

‘Ja, het linkse en rechtse populisme haalt vandaag in veel landen makkelijk tussen de twintig en dertig procent. Kijk maar naar het Front National in Frankrijk of naar AfD in Duitsland. Dat is niet de meerderheid maar het is geen marginale groep meer. Dat terwijl veel van de populistische partijen geen coherent voorstel hebben. Zelfs al verwerven ze de macht dan is het zeer de vraag of ze weten wat ermee aan te vangen. De Brexit is een treffend voorbeeld. Zij die er campagne voor voerden, weten nog steeds niet goed welke richting ze uit willen.’


Ook Donald Trump trekt de antiglobalistische kaart. Eigenlijk heeft hij een punt, als we uw analyse volgen.

‘Maar ook hier: wat is zijn oplossing? Hij zegt bedrijven fiscaal te zullen afstraffen wanneer ze delen van de productie verhuizen naar het buitenland. Dat is technisch mogelijk, maar of hij het ook zal doen? De invoering ervan is zo complex en staat zo haaks op het gevoerde beleid tot nog toe, dat ik het niet zie gebeuren.’

‘Het probleem is dat niemand echt weet wat hij denkt (lacht). Hetzelfde met Hillary Clinton trouwens. Ze zegt dat ze tegen TTIP (het vrijhandelsakkoord tussen de VS en de EU, red.) is, maar niemand gelooft haar. Ze speculeert er waarschijnlijk op dat president Obama TTIP nog rondkrijgt, zodat zij met een voldongen feit zit.’


Vindt u TTIP een goed idee?

‘Ik ken de details van het akkoord niet, dus ik durf er mij niet over uit te spreken. Maar wie kent de details wel? Dat zo’n akkoord in het grootste geheim wordt onderhandeld, baart me grote zorgen.’

‘Op zich is handel iets positiefs, maar het is de concrete uitvoering die bepaalt of hij de verwachte welvaart met zich meebrengt. Dat is zo met het hele verhaal over het vrij verkeer van kapitaal en goederen. Het is niet de vraag of het werkt, maar hoe het georganiseerd wordt.’


Zoals Stiglitz zegt: de spelregels van de globalisering moeten eens herbekeken worden.

‘Inderdaad. En geen enkel land kan dat op zijn eentje. Zelfs grote landen kunnen erg weinig beginnen om het tij nog te keren. Als ik Thomas Piketty hoor pleiten voor hogere vermogensbelastingen of James Galbraith voor sterkere vakbonden, dan hoor ik recepten uit het verleden, die de enorme mobiliteit van vermogen en investeringskapitaal onderschatten.’


Er is dus meer internationale samenwerking nodig. Ook niet iets dat er snel zit aan te komen.

‘Nee, en meer zelfs, die samenwerking moet durven de heilige huisjes van het beleid in vraag te stellen, zoals het vrij verkeer van kapitaal. Dat is nooit eenvoudig. In de Europese Unie zien we dat heel goed op dit moment. Niemand is nog tevreden met hoe die werkt. Maar het debat is ongelooflijk gepolariseerd. Ofwel gaan we resoluut naar een politieke unie, ofwel reduceren we de EU tot louter een vrijhandelszone. Het resultaat is een patstelling omdat beide opties niet opportuun zijn. Stel je dan voor hoe moeilijk het debat wordt als we het over globalisering hebben. Ook dan wordt het snel bipolair: ofwel aanvaard je de globalisering, ofwel zweer je die af.’


U hebt er geen vertrouwen in dat het goed komt. U waarschuwt onomwonden voor een derde wereldoorlog, die net als de eerste het resultaat is van een populistisch opbod tegen de achtergrond van grote ongelijkheid.

‘Ik wil geen doctor doom zijn, die hebben we al (Milanovic verwijst naar de econoom Nouriel Roubini, red.). En het zou onnozel zijn te pretenderen dat we de toekomst kunnen voorspellen. Maar ja, ik ben pessimistisch. Naast het groeiende populisme in Europa en de Verenigde Staten heb je immers de nog gevaarlijkere ontwikkelingen in China, Rusland en Turkije. Ook daar tracht men binnenlandse onvrede te counteren door een erg populistische buitenlandse politiek te voeren. Dit is echt een gevaar voor de wereldvrede, want bij populistische regimes weet je nooit goed wat hun volgende zet zal zijn. Voeg daar een nieuwe wapenwedloop aan toe, en de uitkomst is erg onvoorspelbaar.’


Open of gesloten

Ondertussen stelt de migratie- en veiligheidsproblematiek in Europa alles op scherp.

‘Uiteraard. Maar ook die kan je niet los zien van globalisering en ongelijkheid. We zijn nu erg gefocust op gevolgen van de chaos in Irak en Syrië, maar daarachter gaat een grotere migratiekwestie voor de komende vijftig jaar schuil. Er is een groeiende inkomenskloof tussen Europa en Noord-Afrika. Je kan niet verwachten dat men ten noorden van de Middellandse Zee, wat uiteindelijk maar een meer is, twintig keer rijker is dan in het zuiden, zonder dat mensen het water proberen over te steken. Van in Gibraltar zie je verdorie de huizen in Marokko staan. Neem daar nog eens de groeiende bevolking in zwart Afrika bij, en de druk op de poorten van Europa zal duidelijk groter worden. Nu pas daagt het dat de toekomst van Europa nauw verbonden is met die van Afrika.’


Ook daar zit het debat geprangd in een alles-of-niets-scenario. Het lijkt kiezen tussen open of gesloten grenzen.

‘Ik ben niet voor open grenzen, zelfs al is migratie de beste weg om de globale ongelijkheid naar beneden te krijgen en is het een en ondeelbaar met de globalisering. Waarom zouden kapitaal en goederen vrij moeten kunnen bewegen en arbeid niet? Er zijn dus op papier wel argumenten voor een vrije migratie. Maar die zal niet getolereerd worden in de gastlanden, zeker niet wanneer nieuwkomers meteen alle voordelen van het burgerschap opeisen. “Sorry, het land is vol”, krijg je dan, zoals in Nederland. Het resultaat is een situatie met erg weinig migratie waar niemand wat aan heeft. Want ook Europa zal uiteindelijk migranten nodig hebben om de vergrijzing op te vangen.’


Wat te doen?

‘Een compromis kan zijn om migranten niet automatisch alle rechten toe te kennen maar om er wel meer toe te laten. Dat kan het draagvlak vergroten, en voor de migranten blijft het een serieuze verbetering als ze van pakweg Laos naar Kopenhagen kunnen verhuizen. Je kan ook rijkere migranten aantrekken, die dan wel hogere belastingen moeten betalen die doorgestort worden naar het land van herkomst. Of je kan arbeidsmigranten binnenhalen die dan na pakweg vier jaar moeten terugkeren met een hoger inkomen en meer kennis. Of die, zoals in de Golfstaten, tijdelijk werken voor een enkele werkgever. Het zijn verschillende voorstellen om voorbij het taboe te geraken.’


Ze zijn wel provocerend. U zegt dat de Golfstaten meer gedaan hebben om ongelijkheid naar beneden te krijgen dan de Europese Unie.

‘Dat is ook zo. De behandeling van de arbeidsmigranten daar was zeer bruut, maar de mensen uit Bangladesh, India, Pakistan of Afghanistan die er gingen werken waren wel beter af. Ironisch hé. Ik zeg niet: we moeten migranten slecht behandelen, maar we moeten naar een situatie gaan waar beide groepen wat aan hebben.’


Kan het niet leiden tot grotere ongelijkheid binnen Europa, of tot een segregatie tussen a- en b-burgers?

‘Het zal waarschijnlijk de binnenlandse ongelijkheid wat doen groeien, maar de wereldwijde ongelijkheid zal erdoor dalen, en het wereldwijde beschikbare inkomen zal erdoor stijgen. Ja, er zijn risico’s, maar de situatie vandaag is ook verre van ideaal. Het probleem in het politieke debat is dat het zoeken naar de ultieme, magische oplossing stilaan elke oplossing in de weg staat.’


DS, 20-08-2016 (Jan-Frederik Abbeloos)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB