Jezus als engel die niet kon worden gedood


De islam kent geen paasfeest, maar in de Koran staat wel een intrigerend verhaal over Jezus' kruisiging. Dat zegt wellicht iets over het milieu waarin de Koran ontstond.


Er zijn nog altijd moslims die hun christelijke buren gelukwensen met Pasen. Sommige imams hebben daar bezwaar tegen. Puur theologisch gezien zit daar een zekere logica in. Want de opvattingen over Jezus, die bij Kerst en Pasen extra nadruk krijgen, vormen een deel van de kernverschillen tussen de islam en het hedendaagse christendom.

De islam verwerpt de goddelijke drie-eenheid en beschouwt Jezus als een mens, een groot profeet, maar niet als een manifestatie van God, omdat God in de islam één is en geen zoon kan hebben. Daarmee is ook het christelijke, met Pasen verbonden verlossingsverhaal, waarbij de zoon van God zich opoffert om de wereld te redden, van de baan.Voor hedendaagse orthodoxe christenen is dat laatste juist de kern van hun geloof. Maar in de eerste eeuwen van de jaartelling was de goddelijkheid van Jezus ook bij christenen omstreden. Weinig kwesties hebben de christelijke wereld in de eerste eeuwen zo beziggehouden als de natuur van Jezus. De opvattingen liepen uiteen van geheel goddelijk tot geheel menselijk en alles wat er tussen die twee uitersten te bedenken valt. De later verketterde patriarch Nestorius gruwde er bijvoorbeeld in de vijfde eeuw, ruim twee eeuwen voor de opkomst van de islam, van dat het gepeupel zong: 'God is gekruisigd, hij is dood!' God die eeuwig is kan geen zoon hebben die lijdt en sterft, zo vond hij. Ook de islam neemt een glashelder standpunt in: Jezus is geen God maar een mens.

Een collage van koranteksten over de menselijke natuur van Jezus is te vinden aan de binnenkant van de beroemde Rotskoepel in Jeruzalem, een gebouw van het einde van de zevende eeuw.

Die stevige positie in het debat over de natuur van Jezus kan iets zeggen over het milieu waarin die koranteksten zijn ontstaan. Volgens de islamitische orthodoxe opvatting was dat een overwegend polytheïstisch milieu. Een profeet met de naam Mohammed zou in de eerste helft van de zevende eeuw in een periode van 23 jaar openbaringen van de engel Gabriel hebben gekregen, die na zijn dood zouden zijn gebundeld in de Koran. De omgeving waarin Mohammed zijn streng monotheïstische boodschap verkondigde zou vooral polytheïstisch zijn geweest, niet christelijk of joods.

De laatste decennia hebben westerse alternatieve koranwetenschappers vraagtekens geplaatst bij dit oorsprongsverhaal van de islam en Koran. Volgens een van hun theorieën is de Koran geleidelijk ontstaan in een milieu dat diep doortrokken was van allerlei vormen van orthodox of niet-orthodox christendom en jodendom. Anders dan het orthodoxe verhaal, dat de Koran ziet als een onafhankelijke openbaring van de goddelijke boodschap, zoeken deze geleerden naar een vroeg-christelijke traditie, waarmee korangedeelten in verband gebracht kunnen worden.

Het verhaal van de kruisiging van Jezus, in de versie van de Koran, biedt misschien aanknopingspunten. Het staat in soera 4 vers 157 en begint geheimzinnig: 'Zij (de joden) hebben hem niet gedood, en niet hebben ze hem gekruisigd, voor hem werd een schijnbeeld gemaakt'. Veel moslims worstelen met deze passage.

Ze zijn het oneens over de interpretatie. Volgens de meesten is er iemand gekruisigd die op Jezus leek. Simon van Cyrene bijvoorbeeld, die volgens drie evangeliën het kruis van Jezus droeg. Maar de Koran zelf zwijgt over een stand-in. Een andere uitleg kent veel aanhangers: dat Jezus schijndood aan het kruis zou hebben gehangen en daarna nog zou hebben doorgeleefd in India.

Misschien is er een overtuigender verklaring, die uitgaat van de theologische stromingen die destijds in het Midden-Oosten actief waren en waarvan de korantekst sporen laat zien. Een voor de hand liggende hypothese is dat het verhaal over een schijnbeeld een christelijke ketterse opvatting is. Het koranverhaal over de kruisiging lijkt op de ideeën, die het eeuwenlang verketterde docetisme had over dat onderwerp.

Het docetisme heeft zich in diverse varianten van het niet-orthodoxe christendom gemanifesteerd. Docetische opvattingen waren er al vanaf de oudste geschiedenis van het christendom. De naam is afgeleid van het Griekse woord doke, dat schijn betekent. Volgens docetisten was Christus slechts onder ons in een schijngestalte. Docetisten, onder wie veel mystieke gnostici, zagen God als een en al licht en goedheid, de materiële wereld daarentegen was het kwaad. Daaraan kon de 'lichtmens' Jezus natuurlijk part noch deel hebben gehad en dus was hij alleen maar in schijn als mens onder ons. Van dat idee van lichtmens zijn misschien ook sporen overgebleven in de Koran. Hoe dan ook, de Koran is wat dubbel. Jezus is dan wel zeker een mens en geen God, maar normaal sterven doet hij niet, in plaats daarvan wordt hij opgenomen in de hemel.

De 'Handelingen van Johannes', een gnostisch geschrift van rond de tweede eeuw, beschrijft Jezus als een soort engel. Soms schijnt hij een lichaam te hebben terwijl hij op andere momenten helemaal niet lijkt te bestaan. Zo laat hij zelfs geen voetstappen achter. Terwijl de menigte denkt dat Jezus aan het kruis lijdt, staat hij ernaast en geeft hij in gezelschap van Johannes commentaar op de gebeurtenissen. Gebeurt er bij de kruisiging in het koranverhaal iets soortgelijks? Is Jezus ook in dat verhaal een lichtmens? En heeft hij dus geen echt lichaam dat aan het kruis zou kunnen sterven? In de 'Handelingen van Johannes' zien we dat Christus mens is maar ook engel. Dat verheft hem boven het lijden. Zou die gedachte zijn doorgesijpeld in de Koran?

De achterliggende idee is dat het werkelijke, het ware, het goddelijke, de ziel, niet kan sterven. In ieder mens zit er iets goddelijks, waardoor de grens tussen het menselijke en goddelijke vervaagt. Dezelfde idee, verworpen door de orthodoxe islam maar wel terug te vinden bij mystieke soefimoslims, speelt in een ander beroemd kruisigingsverhaal, in de moslimgeschiedenis van de tiende eeuw. De islamitische mysticus Hallaadj Mansoer moest met zijn leven boeten voor zijn uitspraak, in navolging van Jezus: 'Ik ben de waarheid' (in een andere interpretatie: 'Ik ben God'). Volgens de overlevering haalde hij, toen hij gekruisigd werd, de Koran aan: 'En niet hebben zij hem gekruisigd en niet hebben zij hem gedood.' De essentie stijgt boven het menselijke uit, krijgt iets goddelijks en kan daarom nooit vermoord worden. Die docetische gedachte zou wel eens de kern kunnen zijn van het kruisigingsverhaal in de Koran, dat daarmee misschien toch een eigen, troostrijke paasboodschap heeft.


Trouw, 21-04-2011 (Robert van den Graven)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB