Fake news en gerichte lekken: hoe Rusland het Westen tracht te ontwrichten


Op onze smartphones loopt een onzichtbare frontlijn, vanwaar het Kremlin halve waarheden en hele leugens afvuurt. Van een gelekt gesprek onder militairen tot fake news over bedwantsen: telkens is het een poging om tweedracht te zaaien. “Vroeger kon je vijanden afschrikken met kernwapens, nu doe je dat met beïnvloeding op het internet.”


Op vrijdag 1 maart werkt de Russische machine optimaal. Die dag verspreidt de hoofdredacteur van de Russische propagandazender RT via de sociale media Telegram en VKontakte een opname die een Russische dienst had gemaakt van een videogesprek onder Duitse militairen.

De luchtmachtofficieren bespreken daarin een briefing voor hun minister van Defensie, Boris Pistorius. Het onderwerp: Taurus-raketten voor Oekraïne. Die zitten vast in een politiek heen-en-weer, dat vooral te wijten is aan de tweeslachtige houding van de Duitse bondskanselier Olaf Scholz.

“Niemand weet waarom de bondskanselier de verzending van de raketten blokkeert – dat leidt tot allerlei bizarre geruchten”, zegt de Duitse driesterrengeneraal Ingo Gerhartz tijdens zijn gesprek met drie ondergeschikten. Nog pijnlijker dan dat statement is hoe diep de vier ingaan op de praktische kant van Taurus-raketten leveren. Ze hebben het onder meer over hoe de belangrijke Krimbrug, die het geannexeerde schiereiland verbindt met Rusland, een doelwit vormt. “Tien of twintig raketten moeten genoeg zijn om de brug te vernietigen”, is de conclusie.


Doelwit Europa

Terwijl Rusland is overgeschakeld naar een oorlogseconomie, worden in Europa nieuwe bunkers gebouwd en pieken de militaire aankopen. Topmilitairen en regeringsleiders roepen intussen op dat we voorbereid moeten zijn op meer Russische agressie, ook buiten Oekraïne.

Ook de raketsteun van de Britten en Amerikanen komt concreet aan bod. Hen betrekken bij toekomstige acties met Duitse raketten zou wel wat praktische drempels wegnemen, denken de militairen. “We weten dat er al veel Amerikanen in burgerkledij rondlopen (in Oekraïne, red.)”, zegt een van hen, waarmee hij ongewild bevestigt dat de westerse steun aan het land verder gaat dan geld en wapens geven.

Bijna veertig minuten lang werd de conversatie afgeluisterd. Dat kon doordat de militairen de commerciële vergadersoftware Webex gebruikten. Een van de deelnemers belde in vanaf zijn hotelkamer Singapore, waar een militaire luchtshow plaatsvond. Vermoedelijk zat de zwakke schakel in die kamer.

Voor de Russen was het Taurus-lek een hattrick. Ze bezorgden de Duitsers ernstig politiek en militair gezichtsverlies, toonden hoe geen enkel gesprek veilig is en vooral: eens te meer waren ze erin geslaagd een voet tussen de deur te krijgen bij een discussie in een ander land. Als het in Duitsland (of in Europa) ooit nog over de Taurus-raketten gaat, dan komt daar vanaf nu altijd de gedachte aan een Russische afluisteroperatie bij.

“Met wat ze in handen hadden, hebben de Russen de afweging gemaakt: gaan we dit voor ons houden, of gaan we dit gebruiken om meer verdeeldheid te zaaien”, zegt Wim Robberecht, de voormalige chef van de militaire inlichtingendienst Adiv. “Ze hebben bewust voor het tweede gekozen.”


Rode Leger

‘Het debat vergiftigen’ is de centrale, eenvoudige doelstelling van de Russische informatieoorlog. Het was een van de vaststellingen die de Russische onderzoeksjournaliste Irina Borogan enkele jaren geleden deed toen ze samen met Andrej Soldatov het boek The red web schreef. “Zelfs als een bewering nergens op slaat, blijft er altijd een vieze nasmaak hangen”, zei ze in een interview daarover.

Sinds de invasie van Oekraïne, in 2022, is de doelstelling van die informatieoorlog niet veranderd. De intensiteit ervan wel, net als de methodes. Tweedracht zaaien hoeft niet altijd zo in-your-face te gebeuren als bij het Taurus-lek. Vraag maar aan de veiligheidsdiensten in het noordelijkste punt van Noorwegen, waar de provincie Finmark, met het strategische plaatsje Kirkenes, tegen Rusland aan gedrukt ligt.

“[Via beïnvloeding] willen de Russen meer begrip kweken voor Rusland en de oorlog, en wantrouwen verspreiden tegenover Noorwegen en de Navo”, vertelde Johan Roaldsnes, de districtschef van de inlichtingendienst PST vorige maand aan de Noorse krant VG. Hoe ze dat doen? Er is de toegenomen interesse in oorlogsmonumenten voor de bevrijding van Kirkenes – een van de weinige Noorse plekken waar het Rode Leger de nazi’s verdreef. Of er is het pinnetje op de revers van de Russische consul-generaal in Kirkenes, met daarop het wapenschild van de Noorse provincie waar hij zijn consulaat heeft. “Rusland gebruikt bewust de speciale banden tussen Noren en Russen in het noorden. Die banden begrijpen de centrale Noorse autoriteiten dan zogezegd niet”, zei Roalds-nes.


Oktoberfeesten

Het is een kunst die de Russische diensten goed beheersen: bij tegenstanders de zwakke plekken identificeren en daar drukken. Soms hebben ze daar niet meer dan een pot blauwe verf voor nodig, stelde Parijs in oktober vast. Op donderdag 26 oktober werden tientallen Parisiens wakker met een blauwe davidster op de gevel van hun woning. De vergeldingsoorlog die Israël tegen Gaza was begonnen na de terreuraanval van Hamas, was toen bijna drie weken bezig. De bedoeling achter de geschilderde sterren was compleet onduidelijk. Moesten ze antisemitisme aanwakkeren? Of juist de Joodse gemeenschap een hart onder de riem steken? En vooral: wie had die sterren daar aangebracht?

De dag nadat de eerste sterren waren verschenen, arresteerde de Franse politie een koppel Moldaviërs op verdenking van het schilderen ervan. Een week later raakte bekend dat nog een ander koppel Moldaviërs dat erbij was betrokken nog voortvluchtig was. “Telefonieonderzoek wees uit dat de twee koppels contact hadden met dezelfde derde persoon”, meldde het parket. Die derde persoon was waarschijnlijk Anatoli Prizenko, een zakenman die in het Moldavische Chisinau woont. Tegenover de Franse krant Libération verklaarde hij: “Deze actie had als enige doel de Joden in Europa te inspireren en te steunen, en hen te herinneren aan de geschiedenis van het Joodse volk.”

De realiteit blijkt minder nobel. Prizenko wordt gelinkt aan een beruchte afdeling van de Russische geheime dienst FSB, blijkt uit een Frans inlichtingenrapport dat via Le Monde lekte. Die afdeling binnen de FSB heet de ‘Vijfde Dienst’ en is ook bekend als het ‘Departement voor Operationele Informatie’. Binnen de FSB is het een bijzonder departement. Als een opvolger van de KGB moet de FSB vooral binnen Rusland inlichtingen verzamelen en actie uitvoeren.

De Vijfde Dienst vult die opdracht wat breder in, want de focus ervan ligt in de eerste plaats op gewezen Sovjetstaten als Moldavië, Roemenië en Kirgizië. Dat maakt de gecoördineerde schildering van davidsterren aan de andere kant van Europa des te opmerkelijker. Zeker omdat de Vijfde Dienst ook actief zou zijn geweest in Oostenrijk, Spanje en op de Oktoberfeesten in München. Daar deelden vier Moldaven stickers en pamfletten tegen de Navo uit.

Waarom duikt de Vijfde Dienst zo ver buiten het voormalige Oostblok op? “Iedere agent die vandaag nog ‘in het veld zit’, wordt ingeschakeld voor operaties”, zegt journaliste Irina Borogan in een telefonisch gesprek met De Standaard. “Dat komt doordat Europese landen na de volledige invasie van Oekraïne zeshonderd Russische ‘diplomaten’ het land uit hebben gezet. Voor zeker twee derde van hen was dat statuut van diplomaat een dekmantel om activiteiten als geheim agent uit te voeren. In realiteit behoorden ze meestal tot de GROe (de militaire inlichtingendienst, red.) of de SVR (de buitenlandse dienst, red.). De overblijvers, ook die van de FSB, staan nu in voor het werk.”


Hillary Clinton

De klassieke schotten tussen de Russische diensten zijn weggevallen en ze lijken allemaal hetzelfde doel te hebben: via clandestiene operaties tweedracht zaaien.

Een tegenstander die door beïnvloedingscampagnes aan het twijfelen slaat, staat zwakker. En de input voor die campagnes komt uit diverse hoeken. Het Kremlin zuigt het gewoon uit zijn duim, vervormt bepaalde feiten of dringt via een cyberaanval ergens binnen – zie maar wat er gebeurde met de Duitse militairen, of jaren geleden bij de Democratische Partij in de VS. Daar gingen Russische hackers aan de haal met de mails van de partijtop. Wikileaks maakte ze openbaar, en de presidentskandidate Hillary Clinton kwam erdoor in een slecht daglicht te staan.

Gewezen inlichtingenchef Robberecht noemt dat soort tactieken “het nieuwe materiaal voor deterrence(afschrikking, red.)”.

“Vroeger was de nucleaire capaciteit het belangrijkste middel om de vijand af te schrikken. Vandaag zijn daar de hybride capaciteiten, zoals beïnvloeding, bij gekomen. Als je geen vuist kunt maken tegen al die beïnvloeding, ben je in de hedendaagse realiteit het zwakke broertje.”

Het is niet eenvoudig om op te boksen tegen een vijand die een compleet ecosysteem heeft ontwikkeld om zijn desinformatie te injecteren. In dat systeem zijn de Russische staatsmedia RT en Sputnik een belangrijke pilaar. Margarita Simonjan, de hoofdredactrice die het Taurus-gesprek lekte, vergeleek het belang van RT zelfs al met dat van het Russische ministerie van Defensie.

“De echte impact van RT voel je online en op sociale media”, schrijft de East Stratcom Force, een Europese antipropagandadienst die onder EU-buitenlandchef Josep Borrell valt. “RT moet je niet zien als een tv-zender die aanwezig is op sociale media, maar als een sociale-mediabedrijf dat ook professionele televisie maakt.”

Een netwerk van minstens 193 ‘nieuwswebsites’ dat vorige maand werd blootgelegd, sluit aan bij dat principe. Hun opdracht is berichten maken en verspreiden die de polarisatie in het Westen vergroten. “Om een breed publiek te bereiken, gebruikt dat netwerk verschillende technieken”, stelt de Franse dienst Viginum, die buitenlandse inmenging moet opsporen, in een analyse. “Het selecteert zorgvuldig pro-Russische propagandabronnen die aansluiten bij het beoogde publiek, de verspreiding van de berichten is sterk geautomatiseerd en de artikels zijn makkelijk te vinden voor zoekmachines.”


Baltic jammer

Soms is de inhoud compleet verzonnen. Twee weken geleden, na de Franse première van de scifi-film Dune 2, schreef een Spaanstalige website uit het propagandanetwerk dat regisseur Denis Villeneuve twee weken in een hotel moest verblijven omdat hij bedwantsen uit Parijs had meegenomen. Het bericht speelde in op twee ‘hypes’: die rond Villeneuves film en die rond de bedwantsenplaag die in oktober het Franse nieuws beheerste (en waar Rusland ook toen een megafoon op zette). Met de Olympische Spelen in Parijs in aantocht, waar veel toeristen worden verwacht, is het geen toeval dat een pro-Russisch netwerk verhalen over bedwantsen blijft rondstrooien.

Zo begint het te wemelen van de grote en kleine prikken die Rusland uitdeelt. In dat rijtje past ook de ‘Baltic jammer’, die sinds de jaarwisseling de gps verstoort van vliegtuigen die in de buurt van de Russische exclave Kaliningrad vliegen. Niemand vliegt verloren, want piloten hebben nog andere manieren om te navigeren. Maar net als bij het Taurus-lek of de Parijse davidsterren toont het Kremlin: wij zijn hier. Elk apart zijn die prikken vooral vervelend. Allemaal samen maken ze duidelijk dat de strijd woedt.


Hoe Rusland meermaals ons land viseerde

Rusland slaagt er vaak in een megafoon te zetten op maatschappelijke wrevel. De voorbije jaren kwam België daarbij in het vizier.

In september merkten veiligheidsdiensten hoe accounts op sociale media de commotie rond Evras, het onderwijsprogramma rond seksuele voorlichting in het Franstalig onderwijs, gebruikten in antiwesterse boodschappen. Evras gold daarbij als een “voorbeeld van de decadente normen en waarden”.

Eind juni ontstonden er rellen in Brussel nadat in Frankrijk de zeventienjarige Nahel was doodgeschoten bij een politiecontrole. Op de chat-app Telegram buitten Russische propagandakanalen die uit. Ze gebruikten populaire hashtags die gelinkt waren aan de rellen in Frankrijk en België om honderden nieuwe kanalen op te zetten en gebruikers naar daar te lokken. In die nieuwe groepen werd het ongenoegen aangezwengeld.

Iets langer geleden, in september 2022, sprongen Russische bots (geautomatiseerde accounts op sociale media) op de hashtag #DeCrooMustGo. Die vloeide voort uit een campagne op X tegen de Canadese premier met de hashtag #TrudeauMustGo. Het bereik van de Belgische variant erop bleef wel beperkt.

Op de verkiezingsdag in mei 2019 brachten pro-Russische journalisten verslag uit van gelehesjesprotest aan het Brusselse Noordstation. Het ging om slechts een driehonderdtal betogers, maar die lage opkomst maakte weinig uit. Het was vooral belangrijk om beelden te hebben voor in Facebookgroepen, die de Europese verkiezingen in Frankrijk diezelfde dag moesten beïnvloeden.


DS, 23-03-2024 (Nikolas Vanhecke, Peter De Lobel)