Toni Morrison heeft een immens gat gevuld in de Amerikaanse literaire canon


In 2008 peilde redacteur Jan Desloover naar de muze van schrijfster Toni Morrison. De Nobelprijswinnares puurt literaire parels uit een poel vol pijn en ellende: de blues van de Afro-Amerikaanse gemeenschap.


De meeste muzen delen drie eigenschappen: ze zijn vrouwelijk, mooi en mysterieus, genre Vera Nabokov of Dantes Beatrice. Maar sommige kunstenaars tappen hun inspiratie uit heel andere, veel minder fraaie vaatjes. In haar schrijfkamer hoort Toni Morrison echo's van de zweepslagen die Amerikaanse landeigenaars uitdeelden aan zwarte slaven, ziet ze beelden van geliefden die mekaar de verschrikkelijkste dingen aandoen uit pure radeloosheid.

Morrison schreef tot nu toe (2008, nvdr.) negen romans. Ze bestrijken zo'n driehonderd jaar Amerikaanse geschiedenis, van het ontstaan van de slavernij tot nu. In bijna al die boeken komen gewelddadige, hartverscheurende taferelen voor.

In Sula (1974) steekt een moeder haar zoon in brand met kerosine omdat hij een junkie is geworden; in Beloved (1987) snijdt een gevluchte slavin haar dochtertje de keel over op het moment dat ze weer gevat wordt. Ze wil het kind de hel besparen die zijzelf moest doorstaan; in Jazz (1992) schiet een vertegenwoordiger in schoonheidsproducten zijn maîtresse dood, waarop zijn vrouw haar lijk met een mes bewerkt tijdens de begrafenisplechtigheid.

Voor Morrison zijn het geen willekeurige, onzinnige gruweldaden; het zijn bijna logische uitlopers van decennia ontgoocheling en pijn, van de onuitwisbare herinnering aan slavernij, onderdrukking en verraad die ingebakken zit in het Afro-Amerikaanse DNA. Morrisons personages zitten 'tussen wat was en wat moet zijn', en daar is nog geen plaats voor onschuld.


Het gat in de canon

Intussen heeft ze een oeuvre gecreëerd dat een immens gat vult in de Amerikaanse literaire canon. Die kleurde lange tijd volledig blank, met namen als Melville, Hawthorne, Faulkner, Twain en Dos Passos. Al die schrijvers hebben hun land begrijpelijk willen maken voor zijn bevolking, maar zijn daar hooguit gedeeltelijk in geslaagd omdat de zwarte gemeenschap en haar verhouding met de blanken amper een plek kreeg in hun werk.

Morrison heeft daar verandering in gebracht door de vaak verschrikkelijke geschiedenis van haar voorouders weer op te roepen en te verwerken in romans die de brug slaan tussen het zwarte verleden en heden.


Niets is te vreemd

Het is haar niet te doen om grote boodschappen of alomvattende verklaringen. Morrison beschrijft ook nooit dé zwarte in de Verenigde Staten; ze bedenkt individuen die ze een verhaal meegeeft dat een paar vragen beantwoordt, maar er ook weer nieuwe stelt. In boeken als The bluest eye en Sula geeft ze wel een nauwkeurig portret van een hele gemeenschap, maar ook hier wil ze vooral nagaan wat de geschiedenis van die gemeenschap doet met het hart en de geest van afzonderlijke mannen en vrouwen.

In The bluest eye droomt een jong zwart meisje uit een klein dorpje ervan blauwe ogen te hebben. In Tar baby kan een mooie, zwarte vrouw niet kiezen tussen de rijke, blanke wereld van Parijs en de wereld van haar zwarte geliefde, een ontsnapte crimineel.

Morrison brengt haar verhalen in meanderend, beladen proza dat vaak doet denken aan dat van Gabriel García Márquez. Er komen geesten en voodoopoppen in voor, mensen vallen uit ramen, zakken met beenderen bengelen aan het plafond, er hangen lichamen aan de takken van de bomen. In Song of Solomon springt een verzekeringsagent van het dak van een ziekenhuis in een manische poging om te vliegen. In Sula gaat de thuiskomst van de heldin gepaard met een plaag van roodborstjes.

Morrisons personages kijken meestal niet op van die vreemde gebeurtenissen. Ze zijn het gewend te leven in een wereld waarin het gewone onbereikbaar lijkt; ze zijn maar al te vertrouwd met een geschiedenis die surreëel was in haar wreedheid en onvoorspelbaarheid.

Morrison probeert die geschiedenis positief aan te wenden. 'Ik denk echt dat ik, als zwarte, toegang heb gekregen tot een bredere waaier aan emoties en indrukken dan wie dat niet is. Mijn wereld is niet gekrompen omdat ik een zwarte schrijver ben, hij is integendeel groter geworden.' Net als die van de Amerikaanse letteren.

Toni Morrison was de belangrijkste zwarte auteur van de laatste decennia. In 1988 kreeg ze de Pulitzerprijs voor fictie voor haar roman 'Beloved'. Vijf jaar later won ze als eerste zwarte vrouw de Nobelprijs voor Literatuur. De jury prees haar als een schrijfster die 'een essentieel deel van de Amerikaanse realiteit tot leven brengt' in romans die uitblinken door 'visionaire kracht en poëtische draagwijdte.' Ze overleed dinsdag op 88-jarige leeftijd.


DS, 06-08-2019 (Jan Desloover)