Journaliste die op Russische tv live uithaalde naar Poetin: ‘Uiteindelijk wint altijd het goede’

Marina Ovsjannikova, No war, Alfabetuitgevers, 255 blz.


Op 14 maart 2022 veranderde het leven van Marina Ovsjannikova voorgoed. Ze verscheen met een ‘No War’-protestbord in het journaal van de Russische staatstelevisie. Ze werd door iedereen uitgespuwd, ook door de Oekraïners. Toch gaat ze door. ‘De Russen zullen inzien dat Poetin hen hun toekomst heeft afgenomen.’


Toen de Russische invasie van Oekraïne begon, brak er definitief iets bij Marina Ovsjannikova (44). Twintig jaar had ze gewerkt als buitenlandredacteur voor het Eerste Kanaal, de belangrijkste nieuwszender op de Russische televisie. Ze moest vooral Europese en Amerikaanse nieuwszenders bekijken en fragmenten selecteren voor het avondjournaal. Op die manier bepaalde ze mee de blik van de Russen op het Westen. Toen ze er in 2003 begon, was het een gerespecteerde nieuwszender, een beetje te vergelijken met CNN of BBC. ‘De nieuwsdienst was voortdurend op zoek naar nieuws en de kijkers werden geïnformeerd over de gebeurtenissen van de dag.’

Maar jaar na jaar zag ze de toon van de uitzendingen verharden. Haar geliefde zender werd een propagandamachine. ‘De fragmenten die ik nog mocht selecteren, moesten het Westen en Oekraïne in een negatief daglicht’, zegt ze. ‘De laatste jaren was er zelfs een impliciet verbod op goed nieuws uit de VS en West-Europa. Op een bericht over Poetin mocht zelfs geen slecht nieuws volgen. Het beeld moest zijn dat Poetin de redder des vaderlands is. Op het laatste was het nieuws zelfs niet meer van belang, het gaat om het ‘juiste commentaar.’

‘Ik kijk al tien jaar geen televisie meer en ik kan u vertellen dat mijn collega’s dat ook niet doen. U weet toch dat de Kremlin-propaganda alleen wordt geloofd door de laagopgeleide, arme bevolking in de provincie. Het is dus niet vreemd dat de meeste Russen Poetin geloven en denken dat er in het Westen alleen vijanden wonen.’


Leugenfabriek

Toch wilde ze geen ontslag nemen. Na haar echtscheiding moest ze alleen haar huis in een aangename buitenwijk in Moskou afbetalen en had ze een zoon en een dochter op te voeden. Maar toen ze tanks zag oprukken naar Kiev, kon ze niet meer zwijgen. ‘Ik kon niet rustig in mijn eigen comfortabele wereldje blijven zitten. Ik moest luid en duidelijk en met gevaar voor eigen leven tegen de hele wereld roepen: ‘De keizer heeft geen kleren aan!’ Poetin heeft een leugenfabriek om zich heen gebouwd.’

Eerst wilde ze mee gaan betogen, zoals nog meer Moskovieten in de eerste dagen deden. Maar die werden systematisch opgepakt. Dus besloot ze iets anders te doen. De eerste dag dat ze vrij had op het werk, ging ze naar de winkel, kocht papier en stiften. Thuis aan de keukentafel maakte ze de poster met daarop de boodschap: ‘No war. Geloof de propaganda niet. Jullie worden hier voorgelogen.’

Ze lacht als ze eraan terugdenkt. ‘Ik had nooit verwacht dat ik het bord zou kunnen tonen. Eerlijk gezegd was ik voor negentig procent zeker dat het zou mislukken. Ik zou ofwel niet voorbij de bewakingsagenten kunnen raken, of mijn knieën zouden het op het laatste moment begeven, of de regisseur zou me direct van het scherm halen. Natuurlijk was het een totaal irrationele actie. Maar soms moet je iets irrationeels doen voor een betere toekomst.’

De beelden van de oorlog flitsten haar terug naar haar jeugd. Ovsjannikova werd geboren in Odessa. Haar vader was een Oekraïner, maar ze groeide op in Grozny waar haar moeder werkte als ingenieur. Toen de Eerste Tsjetsjeense Oorlog uitbrak, moesten ze samen vluchten. ‘Plots hadden we geen huis meer, geen spullen, helemaal niets. Na veertig jaar moest mijn moeder haar leven vanaf nul opbouwen. Ze is tot op de dag van vandaag niet hersteld van dit trauma. Daarom weet ik maar al te goed wat voor toekomst de Oekraïense vluchtelingen te wachten staat.’


Geen held

Op 14 maart zag de hele wereld Ovsjannikova plots in beeld verschijnen tijdens het belangrijkste journaal van de avond. Het leek een surrealistische sketch. Wat daarna gebeurde, was nog vreemder. Ze werd weliswaar twee dagen lang intensief ondervraagd – de politie wilde niet geloven dat ze alles alleen had bedacht – maar uiteindelijk werd ze niet opgesloten. Ze kreeg slechts een boete van 30.000 roebel.

‘Ik was deel van hun systeem. Dus wilden ze vooral weten wie mijn opdrachtgever was geweest en hoeveel geld ik gekregen had. Toen ik bleef zeggen dat ik de beslissing zelf had genomen, wisten ze plots niet goed wat ze met me moesten doen. Waarschijnlijk wilden ze me niet opsluiten omdat ze geen held van me wilden maken. Als ik naar de gevangenis was gestuurd, zou ik in de aandacht zijn gebleven. Misschien hoopte men dat ik snel vergeten werd. Dat zou voor het regime de makkelijkste oplossing zijn geweest. Ik zag dat mijn naam meteen overal verdween.’

Een zaak doodzwijgen is wel vaker een tactiek van het Kremlin. ‘Toen Aleksej Navalny na zijn novitsjok-vergiftiging besloot terug te keren naar Rusland, zat onze redactie met de handen in het haar. Hij werd natuurlijk wel onmiddellijk gearresteerd, maar de staatsmedia repten er vijf dagen met geen woord over. Iedereen wachtte op instructies uit het Kremlin. Het stilhouden van belangrijk nieuws is routine bij de staatstelevisie.’


Landverrader

Stil wordt het niet rond Ovsjannikova. Het Duitse mediaconcern Die Welt biedt haar een contract aan. Ze mag op reportage naar Oekraïne. Maar dat loopt niet van een leien dakje. Ze lijkt er niet welkom. Terwijl ze vanuit Moldavië dat land probeert binnen te komen, krijgt ze het bericht dat tientallen Oekraïners met geel-blauwe vlaggen naar de redactie in Berlijn zijn getrokken. ‘Ovsjannikova, ga weg!’, staat op spandoeken.

Volgens de Oekraïners is ze een agente van het Kremlin met de opdracht verwarring te zaaien. Op haar sociale media ziet ze een golf van haat. ‘Op dat moment kon ik dat moeilijk plaatsen’, zegt ze. Maar nu begrijpt ze het beter. ‘Ik bleef een Russische staatsburger. De haat tegen Russen in Oekraïne is heel groot. Hoe zou ik de waarheid over de oorlog kunnen vertellen?’

Het gevolg is wel dat Die Welt haar handen aftrekt van Ovsjannikova. De directie kan haar veiligheid niet langer garanderen. Ovsjannikova keert terug naar Moskou en daar begint de ellende pas echt. Haar ex-man die wel helemaal achter de oorlog staat, dient een klacht tegen haar in. Hij wil niet dat ze haar kinderen nog opvoedt. Ook haar 18-jarige zoon en haar moeder vinden dat ze haar land én haar familie verraden heeft. Er komt een nieuwe rechtszaak. Dit keer krijgt ze huisarrest opgelegd en moet ze wel vrezen voor een gevangenisstraf van tien jaar. Ze besluit, samen met haar 12-jarige dochter, te vluchten.


Moordcommando

Hoe en waar ze het land precies is ontvlucht, wil ze niet zeggen. ‘Het is een route die nog gebruikt wordt. Als ik er te veel over zeg, is ze voorgoed verbrand. En er zijn niet meer zoveel vluchtwegen.’ Zeker is dat ze hulp kreeg van Reporters without Borders. Die hebben er ook voor gezorgd dat ze een veilig onderkomen heef gekregen in Frankrijk. Maar landverraders dreigen, ook in het buitenland, wel eens uit een raam te vallen of vergiftigd te worden.

Over haar beveiliging is ze zwijgzaam. Feit is wel dat ze tijdens de promotietoer voor haar boek, permanent vergezeld is van een Franse veiligheidsagent. Bang voor een aanslag op haar leven is ze niet echt, zegt ze. ‘Toen ik in Duitsland was, had ik wel het gevoel dat ik voortdurend in de gaten werd gehouden. Mijn toenmalige beveiliger vroeg me wel eens al lachend of het polonium of novitsjok zou worden? Of een auto-ongeval? Maar eerlijk gezegd denk ik niet dat ik belangrijk genoeg ben voor het Kremlin om een moordcommando uit te sturen. Er zijn wel belangrijkere Russen het land ontvlucht.’

En hoe moet het nu verder met haar en met Rusland? Haar zoon wil alleen nog met haar spreken als ze uit de media blijft. Dat is voor haar geen optie. Ze wil de waarheid over haar land blijven vertellen. Ze zegt dat ze ervan overtuigd is dat de Russen uiteindelijk zullen inzien dat Poetin hen hun toekomst heeft afgenomen.

Maar ze geeft ook toe dat het heel moeilijk wordt om van Rusland weer een normaal land te maken. Twintig jaar propaganda wis je niet zomaar uit. ‘Veel gematigde en intelligente Russen hebben het land verlaten. Ik weet ook niet hoe snel Poetin van het toneel zal verdwijnen. Zeker is dat hij verzwakt is door de oorlog. Elke nieuwe tegenslag ondermijnt zijn positie verder.’ Maar ze is bang voor de toekomst. Wat zal er gebeuren als er een machtsgreep komt? Zijn opvolger kan nog erger zijn. ‘Ik hoop vooral dat het niet tot een burgeroorlog komt. Dat is het ultieme nachtmerriescenario. Dan zullen de chaos en het bloedvergieten niet te overzien zijn.’

Van een zaak is ze zeker: Rusland kan de oorlog niet winnen. ‘Dit Rusland is het kwade en uiteindelijk wint altijd het goede. Dat heeft ook Duitsland in de Tweede Wereldoorlog moeten ervaren.’


DS, 16-03-2023 (Dominique Minten)

Bijgesloten Plaatje(s)