Angst voor de toekomst bestrijd je niet met meer individualisme


Tinneke Beeckman

Uiterst rechtse partijen hebben in Europa en de VS de wind in de zeilen. Wie ze wil bestrijden, kan maar beter niet voor meer individualisme pleiten. Integendeel, de liberale democratie is in crisis omdat het individualisme is doorgeslagen. De liberale democratie rust op twee pijlers: de liberale (individuele rechten, autonomie, private leven) en de democratische (het collectieve, de politieke gemeenschap). Tussen beide is een evenwicht nodig: als het individualisme almachtig wordt, verdwijnt de gemeenschappelijke band. Dan wordt de samenleving een jungle waarin de sterkste wint. Als het collectieve almachtig wordt, verdwijnen de individuele rechten.

Vanaf de jaren 90 is het individualisme sterk opgekomen. Maar nu verlangen mensen naar een duidelijk collectief verhaal. Dat krijgen ze veelal bij uiterst rechtse partijen te horen. Dat is problematisch, omdat het uiterst rechtse verhaal niet spoort met de democratie en de rechtsstaat. Maar dat probleem pareer je niet met meer individualisme.

Liberale ideeën zijn het krachtigst wanneer ze zich tegen sterke staatsmachten of religieuze machten verzetten. Dan drukken ze het onvervreemdbare recht van elke mens op leven, vrijheid en geluk uit. Liberale denkers verdedigden deze ideeën op een heroïsche manier tijdens de Amerikaanse en de Franse revoluties, in het victoriaanse Engeland of tijdens het interbellum, wanneer totalitaire regimes stukken Europa en de rest van de wereld bedreigden of beheersten. Dat gevecht voor het individuele recht tegen onderdrukking blijft indrukwekkend.

Maar individualisme alleen volstaat niet. Individuen zonder enige politieke binding bevinden zich in een natuurtoestand, waar allen tegen allen strijden. Dat is onleefbaar. Zo’n natuurtoestand werd de hypothese van denkers zoals Hobbes, Locke en Rousseau om over verschillende staatsvormen na te denken. Elk individu moet afspraken met anderen maken om zichzelf te beschermen. Natuurlijk zijn er meerdere opties om een staatsmacht te organiseren. Maar niemand kan het zonder stellen. De realiteit illustreert dat: vooral de natiestaat regelt onderwijs, gezondheidszorg, sociale zekerheid, veiligheid en justitie. Uiterst rechtse partijen weten dat. Zij koppelen een exclusief nationalistisch verhaal aan hogere pensioenen, beter onderwijs, meer veiligheid. Die retoriek gecombineerd met de afkeer voor politiek gekrakeel en voor het politieke immobilisme kan het succes van uiterst rechts verklaren. Voor een aantal kiezers waren onverdraagzaamheid en racisme ongetwijfeld ook een motief.

Allerlei redenen kunnen meespelen in de keuze voor uiterst rechtse partijen. Maar een tekort aan zelfbeschikking speelt haast geen rol. Integendeel, veel mensen hebben het gevoel dat ze het niet meer alleen kunnen redden. Ze zijn bezorgd over hun bezittingen, hun woonst, hun toekomst (lees er de bevindingen van Jan Callebaut maar op na).

Qua vrije levensstijl hebben mensen heel wat keuzes: het homohuwelijk, adoptie door homokoppels, rechten voor transgenders en euthanasie zijn in België erkend. Het is – volgens een studie van de Wereldbank – een van de zes landen waar de wettelijke gelijkheid tussen mannen en vrouwen volledig is gerealiseerd. Deze rechten worden op politiek vlak nauwelijks gecontesteerd.

Anderzijds illustreren tal van voorbeelden hoe het fout loopt wanneer individuele spelers het politieke kunnen ondergraven. De Europese Unie wordt eerder met vrijheid van kapitaal geassocieerd dan met een sociaal project. In Europa en in Amerika organiseert een rijke bovenlaag voor zichzelf wat de staat vroeger regelde: onderwijs (dure privéscholen), gezondheidszorg (eigen ziekenhuizen), veiligheid (afgesloten wijken). Deze groep rijken voelt zich niet meer betrokken bij de samenleving en probeert elke belasting te ontduiken. In 1935 kon president Roosevelt een torenhoge inkomstenbelasting aan de superrijken opleggen. In ruil kregen zij een bedankbrief. Dat is nu ondenkbaar.

Natuurlijk komen mensen die op uiterst rechtse partijen stemmen bedrogen uit. Een partij als Vlaams Belang – of Trump of Orban – steunt kapitaalkrachtige burgers, terwijl ze de democratie ondergraaft en medeburgers uitsluit. Dat maakt het complex. Maar de reden waarom mensen zulke partijen steunen, heeft met de ontsporingen van het individualisme te maken. Daarom is het zo belangrijk om de reflectie over het collectieve aspect van de liberale democratie niet aan uiterst rechtse partijen over te laten.

Tinneke Beeckman is filosofe


DS, 12-09-2019