‘Ik wil meer opties in mijn leven dan ja of nee’


Tunde Adefioye is dramaturg bij de Brusselse KVS. De Afro-Amerikaan uit L.A. groeide op met activisten zoals Angela Davis. Dankzij haar loopt er een natuurlijke lijn van de zwarten in de VS langs Zuid-Afrika naar Palestina. Adefioye trekt ze door naar de Koerden in Turkije. Hij zocht er artiesten en academici op die het gezag van Erdogan tarten. De kost ligt hoog. ‘De regerende AKP waant zich ongenaakbaar.’


In het Turkse nachtlandschap doemen her en der enorme borden op met het woord EVET (‘ja’) en het gezicht van Tayyip Erdogan. Of met dat van de immer glimlachende premier Binali Yildirim. De sinistere beelden volgen me op mijn tocht langs Eskisehir, Ankara en Istanbul, waar ik mensen ontmoet die hun job kwijt zijn omdat ze zich tegen de regering hebben durven keren. De meesten hebben geen paspoort meer. Het zijn acteurs, academici en ambtenaren, allemaal gebrandmerkt als terroristen.

Levent Üzümcü was een beroemde acteur bij het Stadstheater van Istanbul. In augustus 2015, luttele dagen nadat hij voor een publiek van 6.000 man Oberon had gespeeld in A Midsummer Night’s Dream, werd hij op straat gezet.

Hij is pas 45, maar de stress heeft hem grijs haar bezorgd. Het weerhoudt de vader van twee er niet van zich uit te spreken. Zijn speech tijdens de demonstraties in Gezi-park is al meer dan een miljoen keer bekeken. Hij werd een van de stemmen en gezichten van de protestbeweging. Dat zinde zijn werkgever niet. Dat hij de petitie ondertekende voor vrede voor de Koerden in Zuidoost-Turkije hielp ook niet.

‘Het leven hier is één grote chaos’, zegt hij. ‘De armoede stijgt zienderogen. Terwijl de overheid met belastinggeld smijt om megalomane projecten op te zetten.’

Levent blijft trots op zijn roots, de Egeïsche én de Anatolische. ‘Turkije vormt een brug tussen het Midden-Oosten, de Balkan, de Kaukasus. Een groots land van 78 miljoen inwoners dat belangrijk is voor de hele wereld. Maar het heeft een kracht die niet aangeboord wordt.’

In de jaren 80 ontkende Kenan Evren, die na een militaire staatsgreep president geworden was, het bestaan van de Koerden. Hun taal mocht niet meer gesproken worden. ‘Turks-Armeense en Turks-Griekse scholen mogen wel nog, dat zijn erkende minderheden’, zegt Levent. ‘Maar Koerden worden niet beschouwd als een minderheid, want zij zijn ook moslims.’

De burgeroorlog sleept al decennia aan en heeft aan 50.000 mensen het leven gekost. ‘Het ziet er niet naar uit dat er snel een einde aan komt’, zegt Levent. ‘Het conflict in Syrië tast iedereen rondom aan. De Koerdische Democratische Unie vecht haar eigen strijd uit met IS. Terwijl de PKK het opneemt tegen de Turkse machthebbers, overal in Anatolië en zeker in het zuidoosten.’

De Koerden hadden een sterke politieke vertegenwoordiging, de Democratische Volkspartij HDP, maar hun leiders zijn opgepakt. ‘De regerende AKP waant zich ongenaakbaar. Waar gaat dit naartoe?’


Blinde pionnen

Er is niet alleen een historisch deficit. Niemand lijkt zich bewust van de cynische geopolitieke context, vervolgt Levent. ‘Rusland en de VS willen pijpleidingen van de natuurlijke gasreserves van de Kaspische Zee naar havens aan de Middellandse Zee. Vanwege de onstabiele situatie gunnen ze Turkije die investering niet en kijken ze naar de Koerdische gebieden, in Noord-Irak en Noord-Syrië. Daarom steunt Turkije volop de partijen in Syrië die tegen de creatie van een autonome Koerdische staat zijn. Het is één groot schaakspel en wij zijn blinde pionnen.’

Levent vraagt zich af hoe de toekomst er zal uitzien voor zijn twee zoons. Prominente rollen worden hem niet meer aangeboden. Zijn contract bij het theater is opgezegd, zijn vrouw is vertrokken. Op sociale media wordt hij met de dood bedreigd. Zolang de AKP de plak zwaait, wordt hij geweerd van podia met staatsbanden. Een festival in Antalya zag zijn subsidies gedecimeerd toen de overheid ontdekte dat ze Levent een job hadden aangeboden.

Hoe lang houdt hij dit nog vol? ‘Een leven lang’, lacht hij. ‘Het zit in mijn bloed. Mijn voorouders komen van Kreta, zij houden vast aan hun geloof en hun manier van leven. We delen een zee met de Grieken, we zijn compleet verstrengeld, een Turk laat zich nauwelijks onderscheiden van een Griek. We eten dezelfde dingen, dansen op dezelfde muziek... Odysseus is van dezelfde streek. Veel Griekse helden.’

Die volharding zit ook in hem. Levent zegt dat hij eerder moe is dan boos. Zijn trots laat hem niet toe zich te lang in lethargie wentelen. ‘Onze voorvaderen hebben gevochten tegen de Australiërs, de Italianen en de Britten. Wij geven ons land niet af, zeker niet aan een dictator.’


Mijn land is mijn taal

De nieuwe vleugel van het station van Ankara, met shoppingcenter, is akelig leeg. Zo vallen de blinkende vloeren nog meer op. Alsof de overheid ze obsessief geschrobd heeft om de bloedvlekken weg te krijgen na de bomaanslag in maart 2016.

Een van de vijf mensen die we hier ontmoeten, is Esra – haar familienaam houdt ze liever achter. De antropologe ondertekende als een van de eerste academici de vredespetitie ter veroordeling van de Turkse campagne tegen de Koerden. Ze werd ontslagen door de universiteit. Samen met enkele lotgenoten organiseert ze nu lezingen in de kelder van een drukbezocht café.

Esra is opgelucht dat ze zich eens in een andere taal kan uitspreken. Niet dat de woorden dan makkelijker komen, maar ze snijden minder diep. Ze citeert Hannah Arendt, ‘mijn land is mijn taal’. Waarmee ze niet verwijst naar de politieke landsgrenzen, maar naar een emotioneel en cultureel gebied ‘dat zich vertaalt in je moedertaal, de taal van je gevoelens, je gemoed’.

Het verleden en de toekomst veranderen voortdurend, zegt Esra, ‘maar het heden niet. De condities, de politieke omgeving, hoe iemand zijn leven ziet, dat heeft een directe invloed op hoe je je het verleden herinnert. Daardoor transformeert dat. We selecteren altijd een bepaalde herinnering, wat betekent dat we er tegelijk en onvermijdelijk andere wissen. Vergeten en herinneren gaan samen, onafscheidelijk.’

Turkije heeft een geschiedenis van bloedbaden en catastrofes. Vaak worden die niet herinnerd in maatschappelijke zin, maar alleen in de familiale of persoonlijke ruimte. ‘In de publieke sfeer bestaan ze nauwelijks’, zegt Esra. ‘Mensen ageren op basis van hun herinneringen, ook hun stemgedrag laat zich daardoor leiden.’

Maar geen enkele herinnering bestaat in een vacuüm. ‘Het geheugen is een collectief en niet alleen een individueel gebeuren. Voor feministes bijvoorbeeld is het persoonlijke ook politiek, altijd gelinkt aan anderen.’


Utopieën nodig

Voor Esra is hoe zij naar de wereld kijkt, onlosmakelijk verbonden met wat haar moeder meegemaakt heeft. De nood aan veiligheid. Aan ruimte om herinneringen aan te maken. Toen Esra’s moeder stierf, voelde het alsof ze geen herinneringen meer had omdat er niemand overbleef om over haar kindertijd te praten. Het is een gemis dat nooit goedgemaakt kan worden.

De huidige realiteit in Turkije is hard. Voor haar en voor vele anderen. Met een groep medestanders probeert ze haar energie te bundelen en door te stralen naar haar omgeving. Zodat mensen leren omgaan met de sociopolitieke situatie. Opdat ze zouden genezen van de kwetsuren, niet bezwijken onder het verlies.

Als je er niet in slaagt om je aan te passen, zegt Esra, dan leef je niet in de werkelijkheid. ‘En ik bedoel daar niet mee dat je alles normaal moet vinden, dat je het zonder slag of stoot moet aanvaarden. Nee, je moet je bewust blijven van de littekens. Maar mensen klampen zich te veel vast aan vandaag, durven niet aan alternatieven te denken, laat staan aan utopische alternatieven. En net die utopieën hebben we nodig, meer dan ooit.’

‘Politiek betekent geluk, of het zou dat toch moeten betekenen. Maar de realiteit van Turkije is diep treurig. Mensen durven zelfs niet toe te geven dat hun bestaan zo troosteloos is. De collectieve positieve energie is weggevloeid. Ze kunnen alleen nog maar reageren, zijn niet meer in staat tot actie.’

De aanslagen in het treinstation doodden 100 mensen, 500 bleven gewond achter. Puur toeval dat Esra gespaard bleef. Zij was onderweg naar de grote manifestatie vlakbij, een optocht tegen het referendum, tegen die tweespalt van ja of nee. ‘Ik wil meer opties in mijn leven.’


Breng Aziz terug

Veel jongeren in de hippe Kadiköy-buurt hebben een baard, maar weinige zo indrukwekkend als die van Ersin Güler. Aziz, de jongere broer van de acteur, was een spilfiguur in de socialistische beweging. Hij had nooit gevochten in zijn leven, maar toen hij zag wat er gebeurde in Kobani, stak hij in 2015 de Turks-Syrische grens over.

Al snel voerde de 27-jarige een groep vrijheidsstrijders aan. Aan de zijde van Koerdische troepen probeerden ze de streek te bevrijden van IS. Na zes maanden stapte Aziz op een landmijn.

Zijn familie bewoog hemel en aarde om zijn lichaam te repatriëren, maar de Turkse overheid liet dat niet toe. Ersin en zijn vader namen het recht in eigen handen en trokken naar de grens, een semiautonoom gebied dat grotendeels gecontroleerd wordt door een Koerdische militie. De familie wilde Aziz begraven in Istanbul.

De laatste dag dat hij Aziz zou zien, was Ersin een stuk aan het repeteren, Death and the Maiden van de Argentijns-Chileens-Amerikaanse toneelschrijver Ariel Dorfman. Daarna gingen ze eten, drinken, praten, zoals broers die close zijn doen. Met geen woord repte Aziz over zijn plannen om naar Syrië te gaan.

Dat hij geëngageerd was, wist de hele familie. Was er ergens een opstand tegen onderdrukking, dan was Aziz erbij. Maar ze hadden geen idee hoever hij ging in zijn activisme. Aziz was de voorman geworden van het jongerensyndicaat. Hij was erbij in Gezi-park, en toen 300 mijnwerkers verongelukten in Soma. Weduwen en familieleden keken naar hem als hun vertegenwoordiger, om manifestaties te organiseren, politici te confronteren.


Overal grenzen

Aziz raakte ook betrokken bij de Koerdische strijd. Toen het conflict oplaaide in Rojava, trok hij daar naartoe. In 2014 hield hij met medestanders de wacht langs de Turks-Syrische grens. Ze maakten deel uit van een internationale delegatie met socialisten uit Frankrijk, Spanje, Italië en Canada. Ze waren daar als getuigen, om ervaringen op te tekenen, te observeren en mensen te helpen. De horrorverhalen stroomden binnen uit IS-gebied.

Voor Aziz was de grens overal waar er onderdrukten waren. Schouder aan schouder vocht hij met hen. Ze mochten hem begraven om het even waar hij neerviel. Maar voor zijn moeder was het wel belangrijk dat zijn lichaam naar huis kwam, zegt Ersin. ‘Ik beloofde haar dat ik alles zou doen om Aziz terug te brengen naar Istanbul. Mocht het omgekeerd zijn, en ik gedood was in Kobani, dan zou hij hetzelfde gedaan hebben voor mij. En voor onze moeder.’

Ze wou aan het graf van haar zoon kunnen zitten, rouwen, boos worden op hem, huilen, lachen. Aziz rust op 20 minuten van waar Ersin woont. Er is een jaar voorbijgegaan zonder dat hij het graf van zijn broer bezocht heeft. Mensen die onder een juk leven, hebben vaak de luxe niet om te kunnen rouwen. Ersin heeft zijn theater, waar hij even kan ontsnappen aan de woede en de pijn. Hij is een zachtmoedige, knappe man, die zelden lacht.


Dood noch levend

In Death and the Maiden zegt een van de rebellen: ‘Als ik dit niet doe, dan zal het voor altijd de smaak van asse achterlaten in mijn mond.’ In een stad waar bijna iedereen rookt, is Ersin een uitzondering. Na de dood van zijn broer wil hij niet meer roken. Zolang hij niet behoorlijk heeft kunnen rouwen, wordt zijn keel gesnoerd door de asse van zijn jongere broer.

Een andere zin uit het stuk. ‘Op een dag besef je dat deze waanzin de grens zal oversteken en je eigen buurt zal binnensijpelen.’ In het echte leven is dit conflict, zegt Ersin, ‘niet alleen de grens overgestoken en mijn buurt binnengesijpeld, het heeft ook de deur opengebroken en is het leven van mijn familie binnengedrongen’.

Toen de spanning rond de repatriëring van Aziz het kookpunt bereikte, kwamen er dagelijks tientallen mensen samen in het ouderlijke huis van Ersin. ‘Op een bepaald moment waren we zo wanhopig dat we zwoeren dat we het lichaam zelf over de grens zouden dragen, op onze rug als het moest. En dat de soldaten dan maar op ons schoten.’

Na de verkiezingen in 2015 had Erdogan een waarschuwing uitgestuurd naar de gouverneurs: dat ze vooral niemand moesten helpen om de grens over te raken – dood noch levend. Families moeten soms weken wachten op hun gevallen zonen. ‘Wij liefst twee maanden’, zucht Ersin. Hij nam zelf contact op met de gouverneurs van de grensprovincies, met de Turkse eerste minister, helemaal tot aan het Europese Hooggerechtshof ging hij.

‘Intussen trok vader tijdens de ramadanmaand naar Rojova – hij zou niet terugkomen vooraleer het lichaam werd vrijgegeven.’ In november 2016 was Aziz eindelijk thuis. De begrafenis in het overheersend Koerdische Gazi-district in Istanbul trok duizenden mensen. Niet iedereen laat zich nog afschrikken door de AKP. Er is hoop.

Deze gesprekken kaderen binnen het project ‘Voices to live by’, waarin de KVS op zoek gaat naar alternatieve stemmen in een mondiale context.


DSWeekblad, 24-06-2017 (Tunde Adefioye)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB