Het soelaas van stilte

Michael Foley, Absurde overvloed


‘Het woord Absurditeit vloeit nu vanzelf uit mijn pen.' Die gedenkwaardige zin uit Jean-Paul Sartres roman De walging lijkt wel de programmaverklaring van Michael Foleys boek Absurde overvloed. Ook bij Foley vloeien de absurditeiten van het leven als vanzelf uit zijn pen. Maar anders dan bij Sartre mondt dat niet uit in een metafysisch kokhalzen, maar in grappige, sarcastische beschouwingen over onze tijden.


Leven en werken vloeien almaar sterker samen, stelt Foley vast. Je baan is je identiteit, de werkvloer is het nieuwe dorp, je baas is je maat, en dat is allemaal absurd. Een relatie aangaan is een hindernissenkoers over onrealistische verlangens. Geliefden verwachten almaar meer van elkaar, maar willen minder geven. Ziedaar de absurditeit van de liefde. Dan word je ouder, en met het klimmen van de jaren krimpt alles: ‘je hersenen, je lever, je penis, je ego'. Dat allerlaatste is een onverwachte zegening, je vindt eindelijk evenwicht. En dan ga je dood: de absurditeit van het ouder worden.

Om te ontkomen aan dat wentelende rad van absurditeiten raadt Michael Foley zijn lezers aan op zoek te gaan naar drie s'en: solitaire momenten, stilte en stilstand. Het alleen-zijn is een krachtig antiserum voor de niet aflatende onderdompeling in sociale netwerken en open landschapsbureaus. Stilte biedt soelaas voor het alomtegenwoordige (muzikale en mentale) kabaal. Stilstand is het tegendeel van al die springende mensen op reclameaffiches, en al die dynamische bedrijven en hun jobomschrijvingen.

Foley predikt geen opstand noch collectieve actie. Stoïcijns je eigen ding doen, dat is zijn stijl. Het ultieme doordringen tot ‘de deeg der dingen zelf' vindt plaats in de mystieke ervaring. Net als in Sartres Walging overigens, maar Foley, een Ier, neemt als model ‘de epifanie' van zijn landgenoot James Joyce: de mystieke beleving waarin iets banaals symbool wordt van iets groters, en je vrede vindt met jezelf en met de wereld.

In de loop van zijn betoog actualiseert Foley denkbeelden van Boeddha, de Romeinse stoïcijnen, de zeventiende-eeuwer Baruch Spinoza en de Franse existentialisten Camus en Sartre.

Absurde overvloed is een lekker balorige gedachtewandeling, al moet Foley het meer hebben van de kracht van de synthese dan van splijtend nieuwe inzichten.


DS, 03-08-2012 (Filip Huysegems)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB

‘Vrijheid is een uitputtend karwei'


Zelfkennis kan je helpen om een uitweg te vinden uit de absurditeit van alledag. Michael Foley zet in Absurde overvloed ons streven naar geluk in perspectief. Met de hulp van Sartre, Spinoza en de stoïcijnen. En de goedkeuring van Tom Barman.


Waar valt het meeste geluk te rapen? In Australië, als je in de Beter Leven-index van de Oeso gelooft. Veeleer in Costa Rica, luidens de Happy Planet Index, of nee, in Noorwegen, suggereert de Human Development Index. Noord-Korea's gelukslijst zet China aan de top en de VS helemaal laatst. De Ierse romanschrijver en essayist Michael Foley, auteur van Absurde overvloed, kan alleen maar hoofdschudden bij al dat cijfermateriaal.

‘Ik beweer dat geluk niet objectief te meten valt. Er spelen altijd vooronderstellingen mee. Het is zoals in de kwantummechanica: wie de meting doet, beïnvloedt de uitkomst. Bovendien is geluk geen blijvende toestand. Het is de afwisseling van toppen en dalen die het hem doet. Misschien is geluk wel een streven, en niet eens naar geluk, maar naar een ander doel, en is geluk een neveneffect.'


Hebben mensen in andere landen andere opvattingen over geluk?

‘In mijn boek maak ik de grap dat een hongerige Afrikaanse boer wellicht gelukkiger is dan een westerling die alle nieuwigheden najaagt.'

‘I want it all and I want it now'. Die songtitel van Queen vat goed de heersende mentaliteit samen.

‘Mensen worden gedreven door de angst om iets te missen, om een mogelijkheid onbenut te laten. Ze leven in de illusie dat er om de hoek iets beters ligt te wachten, een beter restaurant, een betere baan, een beter lief. Bevorderlijk voor het geluksgevoel is dat niet.'


Is het niet ironisch? Parijse filosofen in de jaren 60 en 70 beweerden net dat geluk binnen handbereik lag als ‘het verlangen vrij en ongeremd kon stromen'.

‘O ja, het fameuze bevrijdingsbetoog. Dat was veeleer het begin van het probleem dan de oplossing. Zodra je bevrijd was, zou je gelukkig zijn. Dus moesten alle grenzen eraan geloven. Men realiseerde zich niet dat vrij zijn een lastige, uitputtende, stresserende, en soms angstaanjagende karwei is. De traditie mag dan beknellend zijn, ze is ook handig, want je moet niet alles opnieuw uitvinden. Toen mensen beseften dat bevrijding niet het wondermiddel was, kwam de ontgoocheling.'


Zijn de rare kantjes aan het heden de fall-out van toen?

‘Ik zal je wat voorbeelden geven. Toen kwamen groepen op voor hun rechten. Nu vindt iedereen dat hij recht heeft op alles. Toen was er woede over onrecht. Nu is er woede als er eens iets tegenzit. Toen was er een roep om erkenning, nu is er de hunkering naar roem.'

‘Dat laatste zie je bij reality-tv, de kortste weg naar de faam. De klassieke belofte van het kapitalisme was dat een krantenjongen het tot miljonair kon schoppen; de nieuwe versie van die belofte is dat je zonder verdienste beroemd kunt worden.'


We accepteren geen beperkingen meer. Mag ik het zo samenvatten?

‘Het verlangen kolkt alle kanten uit. Nochtans is het besef van eindigheid belangrijk. Op dat punt ben ik blij dat ik Jean-Paul Sartre herlezen heb. Hij vond dat vrijheid samenging met eindigheid en verantwoordelijkheid. Sartre zei: maak een keuze, stop met zeuren en maak er het beste van. Wat je uit je leven haalt, hangt totaal van jezelf af, je kunt dus niemand anders de schuld toeschuiven.'


Niemand anders? Wat dan met de genetica, de biochemie, de samenleving...

‘Ik wil de wetenschap niet ontkennen. Maar er blijft een marge voor keuzevrijheid. Die is niet breed, maar je kunt altijd besluiten om niet toe te geven aan wat je genen dicteren, wat je driftleven dicteert, wat de maatschappij dicteert. De eerste stap is je van die factoren bewust zijn. Met die beperkingen moet je vervolgens aan de slag. Dat kost moeite en is dus niet populair. Daarom is Sartre uit de mode.'


In uw betoog haalt u geregeld de Romeinse stoïcijnen aan.

‘Ze leefden in een tijd van overdaad die erg leek op de onze, en bleven er onbewogen onder. Jammer genoeg heeft ‘stoïcijns' de bijklank ‘stuurs' en ‘vreugdeloos'. In werkelijkheid waren de stoïcijnen humoristisch. Seneca zei: ‘De dingen grappig vinden, is beter dan je erdoor laten terneerdrukken.' Over welvaart zei hij: ‘Te veel welvaart is even erg als te weinig'.'


U vindt dat we moeten zoeken naar solitaire momenten, stiltes en stilstand. Is dat niet de samenleving de rug toekeren? Wat wilt u dat we doen? Gaan schapen hoeden in de Pyreneeën?

‘Nee, ook ik wil midden in de wereld wonen. Maar die drie principes scherpen je oog aan voor allerlei absurditeiten. Onlangs was ik in Central Park in New York. Ik zag een jogger die een kennis tegenkwam. De twee bleven een praatje maken, en de jogger bleef ondertussen ter plaatse trappelen! Toen dacht ik: durf nu toch eens stilstaan, man.'


Goed, maar waar vindt u eenzaamheid, stilte en rust?

‘'s Ochtends, thuis, in alle vroegte.'


Mensen moeten 's ochtends naar hun werk vertrekken. Of voor de kinderen zorgen. Of allebei.

‘Je kunt die verstilling ook beleven in een lift of op het toilet. Of je kunt bijvoorbeeld je vrije tijd anders indelen. Laat dat beeldscherm eens uitstaan. Veel mensen hebben van hun huis een entertainmentcomplex gemaakt. Zodra je inziet dat veel dingen niet noodzakelijk zijn, schep je ruimte. Ach, het zijn geen nieuwe dingen die ik zeg.'


Hebt u uw dochter de principes ingepeperd die u in uw boek uiteenzet?

‘Nee. Mensen de les spellen, helpt zelden, en nog het minst bij je eigen kinderen. Als ik iets heb overgehouden uit het christendom, is het dat je zelf het goede voorbeeld moet geven. Dat is het enige dat werkt. Kinderen houden geen rekening met wat je zegt, maar ze kijken verdomd goed naar wat je doet. Dàt heeft pas invloed.'


Het is makkelijk om het met uw boek eens te zijn. Wordt het vooral gelezen door degenen die toch al hetzelfde denken als u?

‘Ik ben beginnen te schrijven na mijn pensioen, om wat gedachten op een rijtje te zetten, en om mijn brein niet te laten wegrotten. Ik hoopte dat het boek in een kleine oplage zou verkopen aan oude mannen zoals ik. Maar nee, die oude mannen vonden er geen zak aan, en er bleek een enorm publiek van jonge mensen te bestaan. Kennelijk appelleert het aan iets, articuleert het gevoelens die rondzweven. Zeg nu zelf, dat een rockster, zoals jullie Tom Barman, vertelt dat mijn boek hem tot songteksten heeft geïnspireerd, dat had ik vijf jaar geleden niet durven te dromen.'


U ziet nog een uitweg uit het labyrint van de absurditeit: spiritualiteit. Dat is nog eens een verrassende wending.

‘Ik bedoel niet ‘spiritualiteit' in godsdienstige zin. De spirituele ervaring waar ik het over heb, is het uitzonderlijke moment waarop je je deel voelt van een groter geheel, en alles helder en inzichtelijk wordt.'


Ligt dat binnen ieders bereik?

‘Als je geluk hebt, overkomt het jou, want je kunt het niet voorspellen of uitlokken. Meestal krijg je zo'n epifanie na een periode van intense waarneming en intensief nadenken.'


Hebt u er zelf al een beleefd?

‘Ooit zat ik in een jury om te oordelen over een geweldpleging. We waren zeker dat de beschuldigde, een brutale vlegel zonder enige wroeging, het gedaan had. Maar één man in de jury zei: ‘We moeten naar het bewijsmateriaal kijken. En dat is maar dunnetjes.' Uiteindelijk spraken we de beschuldigde vrij.'


Begrijp ik dat goed? Ondanks ieders overtuiging kreeg hij geen straf?

‘Inderdaad. Want we zaten daar niet om ons aanvoelen te volgen. Ik beschouwde mezelf als een progressieve kerel, maar ik was verdorie een van de lui die de beklaagde wilden lynchen! Die ene persoon in onze jury, die tegen iedereen inging, was een bescheiden melkboer. Dat was zo'n heerlijke, verfrissende les in nederigheid! En toen kreeg ik mijn epifanie... Ik liep nadien door de smerigste winkelsteeg die je kunt denken en plots lichtte alles op, werd stralend, scherp en duidelijk. Vijftien minuten duurde het. Daarna viel ik terug in mijn alledaagse routines. Maar het was heerlijk. Het is intussen dertig jaar geleden.'

‘Een toegankelijker ervaring, die een beetje verwant is met een epifanie, is de flow. Ken je dat? Flow kun je beleven bij het sporten, of als je een muziekinstrument bespeelt. Als je focus heel sterk is, kun je volledig geabsorbeerd geraken door de activiteit, zodat je ‘ik' oplost en je totaal verzinkt in het hier en nu.'


Is aanvaarding de sluitsteen van uw betoog?

‘Als individu kun je het systeem niet veranderen. Revolutie voeren is een mooi ding, maar wat daarna komt, is meestal erger.'

‘Ik hecht verder veel belang aan inzicht. Zelfkennis, bijvoorbeeld, werkt bevrijdend. Als je je drijfveren begrijpt, kun je ze beter beheersen. Inzicht helpt om de absurditeiten van alledag het hoofd te bieden. Maar acceptatie via inzicht komt niet vanzelf, ze vereist een voortdurende inspanning. Mooie dingen daarover vind je bij de stoïcijnen, bij Boeddha, bij de zeventiende-eeuwse filosoof Spinoza. Die laatste regel uit Spinoza's Ethica gaat zo: ‘Al het voortreffelijke is even moeilijk als zeldzaam.' Wat een wonderbaarlijke zin. De eerste keer dat ik die tegenkwam, heb ik hem uitgeknipt en in mijn portefeuille gestopt.'


DS, 03-08-2012 (Filip Huysegems)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB