Het model met grote politieke gehelen, open economieën en vrije communicatie zit vast. Zonder vernieuwing op die drie punten regeert angst, zegt Bart Sturtewagen.

‘Onze situatie is vergelijkbaar met die in het oude Egypte bij een interval tussen twee dynastieën. Het ene faraoregime is gevallen, maar een nieuw heeft zich nog niet aangediend. Intussen doet de Nijl wat ze wil: ze overstroomt oevers, dorpen en tempels. De zeden verwilderen en de gerechtigheid wordt dakloos. De nieuwe farao, die bij machte is stromen te kanaliseren, moet nog geboren worden.’ Het zijn geen lichte woorden van Peter Sloterdijk vorige maand in de Neue Zürcher Zeitung om het onbehagen van onze tijd te omschrijven.

Volgens Sloterdijk zijn de tijden altijd in beweging geweest, maar het verschijnsel dat we binnen het bestel van een mensenleven met zulke fundamentele omwentelingen te maken krijgen, is nieuw. Vroegere generaties konden nog het gevoel hebben dat hun wereld fundamenteel stabiel was. Maar dat was een illusie, slechts mogelijk gemaakt door de korte menselijke levensduur. Hoe te handelen, nu de bevolking steeds meer in de ban komt van het gevoel dat als de dingen zo snel veranderen, dat alleen in de verkeerde richting kan zijn?

Veilig verleden

De Franse president Emmanuel Macron sprak deze week in het Europees Parlement zoals gebruikelijk hooggestemde taal: ‘Het antwoord ligt niet in de autoritaire democratie, maar in de autoriteit van de democratie.’ Te vrezen valt dat zo’n vernuftig woordenspel niet veel indruk meer maakt op de toehoorders.

Populisten houden het volk voor dat veranderingen kunnen worden teruggedraaid. Het is volgens hen mogelijk terug te keren naar een veilig verleden waarin de problemen beheersbaar zijn, de samenleving homogeen en de bedreigingen, als die er komen, extern. Dat is illusoir, vindt zowel Sloterdijk als Macron.

Macron behoort tot degenen die daartegenover de bewering stellen dat we door onzekere tijden gaan, met moeizame aanpassingsprocessen en een lastige zoektocht naar nieuwe verbanden. Maar aan het einde van die inspanning wacht ons een nieuw evenwicht, met nieuwe, mogelijk nog betere perspectieven. De Franse president is het jongste jaar, mogelijk bij gebrek aan beter, uitgegroeid tot een baken van hoop voor de frisse krachten die geloven dat de huidige verbrokkeling kan worden omgebogen in een nieuw model van solidariteit en eenheid. Hij spreekt, met een enthousiasme dat we tot nog toe alleen van Guy Verhofstadt kenden, over een ‘Europese soevereiniteit’. Hij wil rasse schreden voorwaarts inzake de eurozone en, nog delicater, een gemeenschappelijk beleid voor asiel en migratie. Het is alsof we er maar de schouders onder moeten zetten om dat potentieel te realiseren.

Sloterdijk vindt niet dat je de mensen in de waan mag brengen dat er een vooraf bepaalde toekomst is waar we onhoudbaar naar onderweg zijn. De verandering zal nooit meer ophouden. ‘Zo’n vaste ordening bestaat niet en dat inzicht valt ons extreem zwaar’, zegt Sloterdijk. ‘Het grote Glijden is het spectrum van het menselijke leven binnengedrongen.’

Sting

Die gedachte is voor ieder die vandaag leeft herkenbaar en voor velen ronduit angstaanjagend. Het is alsof de mantra van een van de bekendste nummers van Sting onophoudelijk in onze hoofden speelt: How fragile we are. Hoe breekbaar zijn we toch. De song ‘Fragile’ uit 1987 kwam er als reactie op een politieke moord in Nicaragua, maar bleek wonderwel bestand tegen de tijd. Sting zelf verbond hem later aan de oorlogen in ex-Joegoslavië, aan 9/11 en aan de strijd tegen milieuvervuiling en klimaatopwarming. Vandaag lijkt hij actueler dan ooit. We zijn omgeven door verandering en onzekerheid, en niemand kan ons geborgenheid bieden. We zijn ontroostbaar in onze kwetsbaarheid.

Bunkeren achter vertrouwde muren en grenzen lijkt het enige beschikbare antwoord te zijn. De combinatie van grotere politieke gehelen, vrije handel en snelle technologische ontwikkelingen was de motor in het vorige model, in Sloterdijks metafoor: de vorige faraodynastie. Maar de 3 cilinders ervan zijn vastgelopen en nu is het wachten op iets nieuws.

De Europese Unie is door een serie crisissen het spoor kwijtgeraakt. Het wordt meer en meer duidelijk dat een vorm van hybris de leiders ervan had aangegrepen: een muntunie zonder de vereiste stabiliseringsmechanismen, een grensoverschrijdend bankensysteem zonder aangepast toezicht, open interne grenzen zonder geloofwaardige buitengrens. Intussen blijkt de verkiezing van Donald Trump in de VS geen bizar accident de parcours te zijn, maar een zich innestelende politieke ommekeer. Dat zet de Atlantische entente onder grote druk. En over de ‘internationale gemeenschap’ spreekt niemand meer. Wie kent nog de naam van de secretaris-generaal van de Verenigde Naties?

Zuckerberg

De beloften van een geglobaliseerde wereld zijn slechts gedeeltelijk ingelost. De armoede is wel afgenomen, maar de welvaart is op krediet gekocht, ongelijker gespreid dan ooit en niet duurzaam. De wereldwijde consensus over de voordelen van vrije handel brokkelt af en maakt plaats voor een strijd om economische en politieke hegemonie.

En de technologie die ons zou bevrijden, is onmerkbaar in een bedreiging omgeslagen. Weer eens moet de mensheid erkennen dat een van haar utopieën in een monster is veranderd. De keerzijde van onbelemmerde communicatie blijkt een grootschalige exploitatie van persoonlijke gegevens te zijn. Het ene leidt onhoudbaar tot het andere. De uitholling van de democratie is geen jammerlijke ontsporing maar een onvermijdelijke uitkomst. Dat hadden zelfs de bedenkers ervan niet zien aankomen, zoals bleek uit de hoorzittingen met Mark Zuckerberg, de ceo van Facebook, in het Amerikaanse Congres.

De uitdaging is dus gigantisch. Er is een drievoudige vernieuwing nodig. Een legitiem politiek model bouwen, een beter economisch mechanisme bedenken en netwerken ontwikkelen die ons niet tot slaaf van het systeem maken. Het is een opdracht voor meer dan een generatie. Geen wonder dat in het vacuüm tussen twee faraonische tijdvakken de angst regeert.

DS, 20-04-2018 (Bart Sturtewagen)