‘We zijn zowel onveilig als onvrij’


‘Onze democratie verkeert in crisis’, zegt Zygmunt Bauman. De Poolse socioloog is pessimistisch over de wereld en de mentale cocon waarin de moderne burger zich opsluit. ‘Mensen gebruiken de sociale media niet om hun horizon te verbreden. Ze willen er alleen de echo van hun eigen stem horen.’


Zygmunt Bauman is moe wanneer hij ons te woord staat. Verwonderlijk is dat niet. Negentig jaar is de van oorsprong Poolse socioloog ondertussen, en vandaag heeft hij twee vliegtuigen genomen om een lezing te geven. Niet dat de vermoeidheid hem verlamt: hij legt zijn ideeën helder en rustig uit, want hij verafschuwt simplistische antwoorden op complexe vragen.

Zo rustig en beheerst Bauman alles uitlegt, zo turbulent is zijn leven verlopen. Hij werd geboren in 1925 in Polen in een Joods gezin. Toen de nazi’s veertien jaar later zijn land binnenvielen, vluchtte hij met zijn ouders naar de Sovjet-Unie. Na de oorlog ging hij in Warschau sociologie studeren en werd er professor aan de universiteit. In de nasleep van de Zesdaagse Oorlog in 1967 werd hij, net als vele andere Joden in Polen, uit zijn ambt en uit de Communistische Partij gezet. Bauman ging in Engeland doceren aan de universiteit van Leeds, waar hij nu emeritus hoogleraar is.

In de jaren negentig verwierf Bauman internationaal aanzien met zijn theorie van de ‘vloeibare moderniteit’. Daarin betoogde hij dat in onze tijd alle banden tijdelijk en vluchtig zijn. Zijn kritiek op de ongelijkheid, het verdampende gemeenschapsgevoel en het onvermogen van de politiek hebben hem bovendien populair gemaakt bij de beweging van de indignados, al lijkt de liefde niet helemaal wederzijds.


U bent bijzonder pessimistisch over de democratie. Waarom?

ZYGMUNT BAUMAN: Onze democratie verkeert in crisis. Het vertrouwen is weg. Steeds meer mensen geloven dat onze leiders niet gewoon corrupt of dom zijn, maar simpelweg de problemen niet aankunnen. We hebben de politiek nodig omdat er dingen beslist moeten worden. Maar daarvoor hebben politici macht nodig, want zonder macht kun je niets doen. Lange tijd bevond die macht zich op het niveau van de natiestaat, maar nu is ze geglobaliseerd. Daardoor is de politiek krachteloos geworden. Mensen geloven niet langer in de democratie omdat die niet in staat is haar beloftes te houden. De migratiecrisis bewijst dat: dat is een globaal fenomeen, maar we redeneren nog steeds vanuit de natiestaat. Onze democratische instellingen zijn niet gemaakt om met zulke problemen om te gaan.


Toch wordt het nationalisme in Europa steeds populairder.

BAUMAN: We zitten vast in de logica van Versailles (vredesverdrag na de Eerste Wereldoorlog, nvdr.). We leven volgens principes uit 1918, maar ondertussen is de wereld veranderd. Toen kreeg ieder land het recht om zichzelf te besturen. Maar in onze wereld is dat een illusie want er zijn geen homogene gebieden meer. Mensen behoren tot samenlevingen waar ze loyaal hun belastingen betalen, maar ze willen hun eigen identiteit niet opgeven. Elke samenleving is er een van diaspora’s, de identiteit van mensen is niet meer verbonden met de plaats waar ze wonen.


U hebt vaak geschreven over de balans tussen vrijheid en veiligheid. Hebben we vandaag te veel oog voor dat laatste?

BAUMAN: Die twee waarden zijn vreselijk moeilijk te verenigen. Als je meer veiligheid wilt, zul je een deel van je vrijheid moeten opgeven en omgekeerd. Dat is een onvermijdelijk probleem. Veertig jaar geleden geloofden we dat de vrijheid had gewonnen en brak er een orgie van consumentisme los. Alles leek mogelijk omdat we steeds meer geld konden lenen. We konden alles kopen en zouden later wel betalen. Tijdens de financiële crisis van 2008 werden we ruw uit die illusie wakker geschud. De daaropvolgende catastrofe was bijzonder hard voor de middenklasse. Die mensen krijgt het nog steeds hard te verduren: morgen kan hun bedrijf fuseren en kunnen ze hun job en alles wat ze bezitten, kwijtspelen. Vandaag is er geen klassenstrijd meer, maar een strijd van elk individu tegen de samenleving. We zijn zowel onveilig als onvrij.


Beweert u daarom dat het vooruitgangsidee is gesneuveld? Mensen zouden niet langer geloven dat de toekomst beter zal zijn dan het verleden.

BAUMAN: We leven in een overgangstijd. De oude zekerheden zijn weggevallen, maar we weten nog niet wat er in de plaats zal komen. Daarom experimenteren mensen met nieuwe dingen. Zo hebben de indignados of de Occupybeweging nieuwe vormen uitgeprobeerd. Mensen namen de publieke ruimte over, ze discussieerden en probeerden de parlementaire democratie te vervangen door een directe democratie. Lang heeft dat allemaal niet geduurd. De strenge besparingspolitiek kon door niemand gestopt worden. Maar de indignados waren wel relatief goed in het ontdekken van nieuwe manieren om de dingen te doen.


U hebt de indignados verweten dat ze misschien wel wisten hoe ze komaf moesten maken met het bestaande, maar geen idee hadden door wat ze dat konden vervangen.

BAUMAN: Mensen kunnen een poosje hun verschillen vergeten als er een hoger doel is. Zeker als dat doel negatief is, want wanneer mensen boos zijn, hebben ze meer kans op succes. Die bewegingen waren een explosie van solidariteit. Maar ook al zijn explosies krachtig, ze zijn wel van korte duur.


In Spanje hebben de indignados wel nieuwe politieke krachten tot leven gewekt.

BAUMAN: De ene politieke partij vervangen door een andere is niet de oplossing. Het probleem is niet dat de partijen fout zijn, maar dat ze hun greep op de wereld kwijt zijn. De problemen van Spanje zijn mondiale problemen. Wie denkt dat hij dat intern kan oplossen, vergist zich.


Ook van het activisme op sociale media verwacht u geen heil. Het internet zou ons afstompen met vulgair entertainment. Zijn de sociale media het nieuwe opium van het volk?

BAUMAN: Identiteit is vandaag iets anders dan vroeger. Vroeger werd je ermee geboren, maar nu is het een opdracht geworden. We moeten onze eigen gemeenschap creëren. Maar een gemeenschap kun je niet zelf maken. Je hebt het of je hebt het niet. Sociale media moeten dat gebrek vervangen. Maar er is een belangrijk verschil tussen de gemeenschap en sociale media: je behoort tot een gemeenschap, maar de sociale media zijn van jou. Jij hebt de controle. Je kunt vrienden toevoegen en verwijderen. Dankzij sociale media raken mensen een beetje verlost van de grootste angsten van onze individualistische tijd: de eenzaamheid en de verlatenheid.

Maar op het internet kun je zo makkelijk vrienden krijgen of verwijderen dat niemand echte sociale vaardigheden leert. Die heb je nochtans nodig als je de wereld intrekt. Paus Franciscus, een groot man, gaf zijn eerste interview na zijn pausverkiezing aan een Italiaanse journalist die een zelfverklaarde atheïst is. Dat was een signaal: bij een echte dialoog praat je niet met mensen die hetzelfde geloven als jij. Sociale media leren ons dat niet. Ze leren ons niet hoe we moeten dialogeren omdat ze het makkelijk maken om ons af te sluiten voor wat ons niet bevalt. De meeste mensen gebruiken de sociale media niet om hun horizon te verbreden. In tegendeel, ze creëren een comfortabele plaats waarin ze enkel de echo van hun eigen stem horen. Sociale media zijn nuttig en plezierig, maar we kunnen er ook in verstrikt raken.


Knack, 03-02-2016, © El País (Ricardo De Querol)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB