Wie lessen wil trekken uit het verleden, moet bereid zijn te leren over dat verleden


Koen Aerts pleit voor meer geschiedenis en minder moraliseren bij historische herdenkingen. Wie echt lessen wil trekken uit het verleden, moet bovenal bereid zijn te leren over het verleden.


In 1973 dolde de Duitse cabaretier Jonny Buchardt met een zaal Keulse carnavalsvierders. “Zigge zagge, zigge zagge” scandeerde hij. “Heuj, heuj, heuj”, galmde het publiek geamuseerd. “Hip, hip”, ging hij verder. “Hoera”, echode het publiek. “Sieg”, vervolgde hij onverwacht. “Heil!”, donderde het zonder aarzeling in Keulen. Een groot maatschappelijk taboe, op de koop toe strafbaar in het naoorlogse Duitsland. Grap geslaagd, maar de ontlading was ongenadig. Betrapt lachten zijn gasten de schande weg, terwijl de komiek zich vrolijk maakte over zoveel “oude kameraden”. Met zijn voorzet testte Buchardt de reflexen van een getrainde geheugenspier.

Tachtig jaar na de landing in Normandië is de maatschappelijke uitdaging des te groter. Hoe geef je als samenleving nog betekenis aan de Tweede Wereldoorlog, nu de herinnering van levende getuigen zo goed als verdwenen is? Hoe dragen herdenkingen bij tot de culturele canonisering van het collectieve geheugen? Wat geven we door aan toekomstige generaties?

Vaak herleiden politieke en commerciële makelaars de herinneringsarbeid van de jaren 40 tot clickbait. In tal van redevoeringen, publicaties en interviews duikt de uitspraak op van de Spaans-Amerikaanse schrijver Georges Santayana (1863-1952), al dan niet in een parafrase van de Britse oorlogspremier Winston Churchill (1874-1965): “Those who cannot remember the past are condemned to repeat it.”

De herdenking als magisch ritueel is dan de erfenis, het morele mantra als les tegen het verval van de open samenleving. Herhaalde oefening scherpt onze reflexen– geef maar even de zoektermen ‘Buchardt – Köln – 1973’ in op Youtube.


Onhistorische illusie

De herdenking als waakvlam van de vredevolle vrijheid is misschien een mooie gedachte, het is vooral een onhistorische illusie. Herdenken houdt onheil niet tegen. Plaatsen van herinnering en historische gebeurtenissen kunnen zelfs verworden tot populaire haarden van haat en onverdraagzaamheid. De scherpste degens worden gesmeed in het vuur van de oorlogsherinnering, zeker waar overheden de blaasbalg bedienen. Van de Servische president Slobodan Milosevic, die in 1989 de Balkanbrand oppookte met een verwijzing naar de Slag op het Merelveld – een nederlaag van godbetert zes eeuwen eerder – tot de actuele oorlogsellende vanuit historische claims. Reflexen zijn niet hetzelfde als reflectie. Ook dat bewijst de carnavalsnar van weleer.

Toch moeten we herdenkingen niet zomaar afschrijven. Als getuigenis maken ze ons mede getuige – zo motiveerde de Joods-Amerikaanse nobelprijswinnaar Elie Wiesel (1928-2016) zijn engagement als kampoverlevende. Als we niet getuigen, klonk het, vermoorden we de doden een tweede keer. Het is een kwestie van respect ze weer tot leven te wekken. Dat is wat ook struikelstenen beogen. Als publieke post-its in het trottoir zetten ze voorbijgangers aan om de slachtoffers van het nazisme in herinnering te brengen. Dat is ook wat verbeelding vermag in literatuur, films en cultuur in het algemeen. Ze nodigt ons uit tot historische empathie, een besef van nabijheid en dus confrontatie.


Menselijke ervaring

Toch is dat nog maar de instap. Wie echt lessen wil trekken uit het verleden, moet bereid zijn te leren over het verleden. En dat vergt een inspanning, zeker in een superdiverse samenleving waarin die geschiedenis geen collectief vertrouwd terrein is. Net daarom is de focus op de menselijke ervaring waardevoller dan ooit. Dat kan ons minstens prikkelen om ook over onze actuele houding na te denken.

Dat is precies hoe Björn Rzoska in Gedeelde grond het naziverleden van zijn grootvader ontrafelt, of hoe Timmie Van Diepen in De razzia met de moord op zijn familie het gezicht van het verzet reconstrueert. Hun studiewerk naar context, oorzaak en gevolg toont historische actoren niet als eendimensionale personages tegen een bordkartonnen decor, maar als morsige, meerlagige en inconsequente wezens. Niet als louter morele categorieën, maar herkenbaar voor iedereen, als mensen dus. Ook dat is een kwestie van elementair respect.

Het kleurenpalet van een verdiepende, waarheidszoekende omgang met dat verleden laat toe te vermijden wat de Antwerpse historicus Janiv Stamberger omschrijft als valkuilen van morele zelfgenoegzaamheid (nee, je kunt vandaag niet zomaar stellen dat je in het verzet zou hebben gezeten) en moreel relativisme (nee, niet iedereen is slachtoffer, ook een dictatuur laat marge voor keuzes). Een goede geschiedenisles is meer dan een opsomming van wat goed liep en wat verkeerd. Doceren met de vermanende vinger – herdenken als bezwering – staat kritisch denken in de weg en kan leiden tot weerspannigheid of een omgekeerd effect sorteren, niet het minst bij jongeren – zo bewijst onderzoek naar Holocaustonderwijs.

Toch hebben overheden wel degelijk een fundamentele rol te vervullen – niet door de morele toon te zetten, wel door te investeren in leerkrachten en hun opleiding, en door bronnen toegankelijk te maken. Eind maart 1944, twee maanden voor D-day, was Gerrit Bolkestein, de Nederlandse minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, zich daar al goed van bewust. Vanuit Londen riep hij via Radio Oranje de bezette bevolking op “eenvoudige stukken” – dagboeken, brieven, foto’s – bij te houden, om later “de volle diepte en glans” van de geschiedenis te kunnen schetsen. Vandaag, acht decennia later, herhaalt Archiefpunt samen met zijn partners die oproep voor onze contreien, om op oorlogsdagboeken.be dagboeken te signaleren.


Warm hart, koel hoofd

Dat erfgoed biedt een buitengewone kans om via onderwijs en onderzoek de Tweede Wereldoorlog betekenis te geven voor toekomstige generaties. In hun intieme blik tonen tijdgenoten hoe een autoritaire marsrichting het mens- en wereldbeeld in een samenleving belegert. De verschillende perspectieven zijn didactische stapstenen om in klas en aula na te denken over formules van democratische weerbaarheid.

Aan de vooravond van de verkiezingen krijgt de inzet van die oproep een extra dimensie. Wat als de meerderheid beslist de democratie op te heffen? Het is een van de minder bekende paradoxen die de Oostenrijkse-Britse filosoof Karl Popper in een voetnoot verwerkt van De open samenleving en haar vijanden. Hij begon die monumentale studie toen Hitler zijn moederland annexeerde en werkte het af als Joodse vluchteling in Nieuw-Zeeland in 1945. Voor hem staat een open samenleving het sterkst als ze haar eigen kritiek organiseert. Niet het stemrecht vormt de garantie, wel het middenveld, onderwijs, de kunsten en wetenschappen.

Daar ligt het kritische rendement van de jaren 40 van de vorige eeuw: niet zozeer in de herdenking, wel in het inzicht en het historische besef waar de vrijheid het eerst onder vuur komt te liggen. Wat zijn we met burgerlijke, politieke, economische, sociale en culturele rechten als we ons niet geïnformeerd weten? Maak van de strijd om de herinnering dus vooral een strijd voor meer geschiedenis. Warm in het hart, maar koel in het hoofd: dat is het beste wapen tegen gedonder in Keulen.

Koen Aerts, historicus (UGent)


DS, 08-06-2024