Chams Eddine Zaougui merkt dat we blind blijven voor moderne fenomenen die de democratie ondermijnen, omdat ze zo vanzelfsprekend zijn geworden.

Deze maand trakteert Steven Spielberg ons op een lekker ouderwetse politieke thriller, The Post. De film gaat over de stoutmoedige beslissing van The Washington Post om een geheim overheidsrapport te publiceren – de Pentagon Papers – waaruit blijkt dat Amerikaanse presidenten systematisch logen over de militaire inmengingen van de Verenigde Staten in Vietnam. Het is de natte droom van veel journalisten: schandalen aan het licht brengen die machthebbers in hun blootje zetten, of straffer, dwingen om af te treden. Zoals president Richard Nixon in 1974: journalisten van diezelfde krant onthulden dat Nixon zijn Democratische tegenstanders bespioneerde.

Het motto van The Washington Post is niet toevallig democracy dies in darkness. Maar die zwaarwichtige slagzin vertelt slechts een deel van het verhaal over de gevaren voor de democratie – en ik vrees niet eens het belangrijkste. We zijn zo gewend geraakt aan het idee dat gevaren gehuld zijn in duisternis, dat we de gevaren in volle daglicht niet opmerken.

De tentakels van ceo’s

De grootste bedreigingen van de democratie vandaag zijn zo vanzelfsprekend geworden, zo alomtegenwoordig dat we er niet op letten. Neem de invloed van ceo’s van megabedrijven wier tentakels steeds dieper reiken in de samenleving. Het is ironisch dat uitgerekend The Washington Post, een krant waar de glans van baanbrekende journalistiek nog van afstraalt, in 2013 werd opgekocht door Jeff Bezos, baas van internetgigant Amazon. Bezos betaalde 250 miljoen dollar voor de verlieslatende krant. In cash. Een peulschil voor een man met een vermogen van 100 miljard euro. Misschien zullen sommigen zeggen: The Washington Post blijft formidabel werk verrichten en Pulitzers winnen, en dankzij Bezos heeft de noodlijdende kwaliteitskrant weer financiële ademruimte. Klopt. Maar vergis je niet. De 53-jarige miljardair mag dan progressief en joviaal zijn, een briljante nerd met een aanstekelijke schaterlach – Bezos is een bikkelharde ondernemer die zijn handelsimperium wil maximaliseren.

Niet zozeer liefde voor boeken heeft Bezos in het vak getrokken, wel het inzicht dat er geld te verdienen valt met die rechthoekige voorwerpen, veel geld. Boeken, zo realiseerde hij zich, zijn ideale producten voor e-commerce: gemakkelijk te verzenden, moeilijk stuk te krijgen en ze zien er overal hetzelfde uit. Twintig jaar na de oprichting heeft Amazon een ongebreidelde marktmacht, is het bedrijf zo groot en complex dat het moeilijk te begrijpen en controleren is, en kan het door zijn omvang de regels van de economie en de politiek mee bepalen (landen en steden smeken Amazon om zich bij hen te vestigen). To be amazoned betekent in het zakenjargon ‘hulpeloos toekijken hoe Amazon de klanten en de winst van je traditionele winkel van stenen en cement bij je vandaan zuigt’. Voor Bezos is the sky the limit – hoewel dat ook al niet meer klopt: Bezos heeft sinds 2015 een eigen ruimtevaartbedrijf, Blue Origin. Dat is akelig veel macht voor één iemand.

Medicijn tegen eenzaamheid

Nu we het toch over invloedrijke internettycoons hebben: de macht van Facebookoprichter Mark Zuckerberg is nog zorgwekkender. Zeker als je weet dat westerlingen hun gsm gemiddeld 2.617 keer per dag aanraken, er twee miljard Facebook-gebruikers zijn en veel ouderen sociale media gebruiken als medicijn tegen eenzaamheid (DS 5 januari). Nooit eerder in de menselijke geschiedenis kon één persoon zoveel mensen bereiken. Nooit eerder kon één persoon zoveel persoonlijke dingen over jou te weten komen (met jouw instemming). Facebook heeft geweldige voordelen, iedereen kent ze, maar de nadelen worden vaak geminimaliseerd of – zeker door Zuckerberg – weggewuifd.

Nochtans is het duidelijk dat het medium makkelijk kan worden gebruikt als instrument voor misleiding en propaganda. In 2016 slaagden Russische organisaties gelinkt aan het Kremlin erin om de Amerikaanse verkiezingen te manipuleren. Stel je nu eens voor dat Zuckerberg, de ceo van Facebook, in 2020 een gooi doet naar het presidentschap. Volgens The New York Times heeft hij alvast geregeld dat hij in dat geval de controle over zijn speeltje van 500 miljard dollar behoudt. Zuckerberg wordt weleens vergeleken met een Romeinse keizer. Het is een krachtig beeld. Alleen klopt het niet. Geen enkele keizer had zoveel invloed als de 33-jarige Amerikaan.

Een ander gevaar voor de democratie dat ons al jaren in het gezicht staart, is het roekeloze gedrag van zaken- en megabanken. Het bracht veel westerse samenlevingen in de herfst van 2008 griezelig dicht bij de afgrond. Van de wereldwijde paniek die toen uitbrak, blijft weinig over. Overheden konden de ramp gelukkig afwenden en beloofden dat ze de bankiers beter in de gaten zouden houden. Maar ondanks de controles is er weinig veranderd. Bankiers spelen nog altijd ‘Russische roulette met andermans hoofd’. Joris Luyendijk, die zich twee jaar onderdompelde in de Londense financiële wereld, gaf zijn boek de veelzeggende titel: Dit kan niet waar zijn. Helaas is het waar. Het is geen kwestie van een paar rotte appels – het systeem is rot. Ingenieuze en risicovolle financiële constructies creëren nu snelle economische groei. Allemaal goed en wel, tot de zeepbel barst. En ook op het vlak van politieke beïnvloeding hebben megabanken niet moeten inboeten: ze hebben lobbybudgetten van ettelijke miljoenen en de ‘draaideur’ tussen politiek en grootbanken is niet verdwenen.

Hitler 2.0

Die gevaren verdienen de volle aandacht van burgers, politici en journalisten. De macht van bijna-monopolistische ondernemingen zoals Amazon, de verspreiding van nepnieuws door socialemedianetwerken zoals Facebook en de manier waarop grote financiële instellingen opereren, ondermijnen een belangrijke democratische pijler: de invloed van burgers. Toch zien we de gevaren van die moderne fenomenen niet, of nauwelijks. Bij gevaar denken we aan: verborgen, fascistisch, conservatief, een Hitler 2.0. We beseffen onvoldoende dat de huidige bedreigingen voor democratie in een liberaal, westers jasje zitten en vaak voordelen opleveren: goedkope producten, een makkelijke manier om je netwerk uit te breiden, je ideeën te promoten of winst te maken. Spielbergs film The Post is een terechte ode aan straffe journalistieke onthullingen die corruptie en machtsmisbruik blootleggen zoals de Snowden-affaire, Dieselgate en de Panama Papers. Maar als we niet snel inzien dat democratie niet alleen ‘sterft in duisternis’, zou ze ons op klaarlichte dag kunnen ontglippen.

DS, 06-01-2018 (Chams Eddine Zaougui)