Gedeelde normen en waarden? Hoeft niet


Hoe leef je, met erg verschillende levensbeschouwingen, toch stabiel en rechtvaardig samen? Patrick Loobuyck wijst de weg die John Rawls al eerder bewandelde.


Met de bovenstaande vraag ging de Amerikaanse politiek filosoof John Rawls (1921-2002) in zijn boek Political liberalism (1993) aan de slag. Zijn vraag blijft relevant, zeker in de context van het islamdebat en de daaraan gekoppelde discussie over ‘onze’ waarden en normen.

Rawls maakt een intelligent onderscheid tussen onze persoonlijke morele en levensbeschouwelijke bindingen en overtuigingen enerzijds, en de publieke moraal anderzijds. Het eerste omvat de normen en waarden die we vanuit onze opvoeding, cultuur, zelfreflectie het waardevolst vinden en die ons inspireren om ons dagelijks leven vorm te geven. Deze opvattingen van het goede leven bepalen mee wat we (niet) eten, hoe we ons kleden, welke school en jeugdbeweging we kiezen voor onze kinderen, hoe we over euthanasie en homohuwelijk denken, of we ontwikkelingshulp, ecologie en duurzaamheid belangrijk vinden, of we geloven in een leven na de dood…

In een vrije samenleving zullen altijd verschillende morele, filosofische en levensbeschouwelijke opvattingen naast elkaar bestaan. De een houdt van een sober, teruggetrokken leven, de ander houdt van consumeren en feesten. De een laat zich voor de invulling van het goede leven leiden door een figuur uit de eerste eeuw, de ander door voorschriften uit de zevende eeuw, nog iemand anders door morele inzichten uit de achttiende eeuw. Dit reasonable pluralism is de realiteit waarmee we rekening moeten houden.

Maar niet getreurd. Volgens het politiek liberalisme moeten we niet per se uitgaan van gedeelde waarden en normen om te kunnen samenleven. Het is voldoende dat alle burgers volmondig instemmen met de ‘overlappende consensus’. Dat is een set onafhankelijke principes die het samenleven reguleren en die los van eender welk levensbeschouwelijk, (anti)religieus denkkader gedacht kan worden.

In die overlappende consensus zitten de basisvrijheden die iedereen moeten aanspreken omdat iedereen die redelijkerwijs nodig heeft om het leven vorm te kunnen geven volgens de eigen inzichten in wat waardevol is. Deze principes en basisvrijheden zijn op basis van wederkerigheid vrij gemakkelijk af te leiden, uit de gedachte dat iedereen als een vrij en gelijk individu behandeld wil worden. Wie als moslim of evangelical gelijk behandeld wil worden, moet aanvaarden dat ook homo’s het recht hebben om op voet van gelijkheid aan de samenleving te participeren, en omgekeerd. Wie de vrijheid neemt om kortgerokt de straat op te gaan, moet aanvaarden dat anderen dat niet wensen te doen, en omgekeerd.

Wie geen wederkerigheid toelaat in het denken stelt zich onredelijk op en zet zich buitenspel. Ten aanzien van diegenen die niet kunnen instemmen met de overlappende consensus en ingaan tegen de politieke idee van vrijheid en gelijkheid, moet de vrije samenleving zich weerbaar opstellen. In een vrije samenleving is er in principe enkel plaats voor redelijk pluralisme.


Vaticaans Concilie

Onlangs nog hoorde ik imams beweren dat ze geen probleem hebben met de liberale democratie. ‘We zijn hier nu eenmaal in het Westen, nietwaar?’ Ze begrepen echter niet waarom de moslimlanden hun politiek niet op de sharia mogen afstemmen. Rawls waarschuwt tegen zulke redeneringen. Als een religieuze minderheid slechts om pragmatische redenen instemt met de vrijheid van geweten en vereniging omdat het hen goed uitkomt, bijvoorbeeld omdat die minderheid hier anders geen bestaansrecht zou hebben, dan is dat onvoldoende. Zo’n modus vivendi is onstabiel. Als die minderheid ooit een meerderheid wordt, is er geen garantie dat zij dan nog altijd die vrijheden wil handhaven.

Het politiek liberalisme vereist dat burgers vanuit hun eigen filosofisch denkkader inhoudelijk gemotiveerd instemmen met de overlappende consensus. Het speelt geen rol of je voor de gelijkwaardigheid van mensen bent vanwege het geloof in een God die de mensen gelijk geschapen heeft, als beeld en gelijkenis van zichzelf, dan wel omdat de verlichtingsfilosoof Immanuel Kant je daarvan overtuigde. Dát mensen inhoudelijk gemotiveerd met de overlappende consensus instemmen, dáár gaat het over.

Dat klinkt eenvoudiger dan het is. De rooms-katholieke Kerk heeft pas tijdens het Tweede Vaticaans Concilie in de jaren 60 met de overlappende consensus ingestemd. Mogelijk is het voor bepaalde islamtradities nog moeilijker om die oefening te maken. Zeker voor zover je zou aannemen dat de sharia voor iedereen normerend is, de Koran het letterlijke woord van God is en geloofsafval bestraft moet worden. Religies dateren uit periodes waarin er nog geen sprake was van vrijheid en gelijkheid als uitgangspunt voor het samenleven. Daarom moeten ze een aanpassings- en leerproces door. Mocht God in de Tenach, het Nieuwe Testament of de Koran de liberale democratie hebben geopenbaard, dat zou pas een mirakel geweest zijn. Maar die teksten zijn kinderen van hun tijd. Overigens ook in de filosofie was het lang wachten tot de vrijheid van geweten en de gelijkheid van man en vrouw verdedigd werden.


Staatsneutraliteit

Rawls zelf onderscheidt zijn politiek liberalisme van verlichtingsliberalisme. In een vrije samenleving moet niet iedereen voor de inrichting van het persoonlijke leven volbloed seculier of liberaal zijn. Vrome gelovigen mogen in hun leven autonomie ondergeschikt maken aan gehoorzaamheid en overgave aan God of de regels van de geloofstraditie. Maar als burger moeten ze aanvaarden dat andere mensen zelfbeschikking bijvoorbeeld wel als morele leidraad hanteren. Iedereen moet ook aanvaarden dat mensen van gedacht kunnen veranderen en in staat zijn om over verschillende opvattingen van het goede leven na te denken. Voor dat laatste is adequaat, verplicht onderwijs cruciaal. De vrijheid van niet-geïnformeerde mensen is vals en de vrijheid zonder de capaciteit van het kritisch denken is leeg.

In een vrije samenleving kunnen burgers, groepen en kerken dus overtuigd zijn van hun levensbeschouwelijk gelijk, maar aanvaarden ze tegelijk dat de overheid geen regels uitvaardigt die enkel te legitimeren zijn op basis van die ene levensbeschouwing. Dit is wat Rawls bedoelt met staatsneutraliteit. Het is de andere kant van de medaille van vrijheid en gelijkheid. De overheid kan enkel normerend optreden als ze daar levensbeschouwelijk neutrale argumenten voor heeft, die onderdeel uitmaken van de overlappende consensus en zo voor iedereen zeggingskracht hebben.

Religies mogen aan de eigen, vrijwillige en geïnformeerde achterban vragen om geld te geven aan de armen, geen alcohol te drinken, geen voorbehoedsmiddelen te gebruiken en het als homo’s niet te doen. Ze mogen de gelovigen vragen euthanasie te laten, niet te scheiden, geen koeien te doden, geen varkensvlees te eten, geen korte rokjes te dragen en niet blootshoofds over straat te lopen. Het politiek liberalisme laat echter niet toe dat de overheid zaken voorschrijft of verbiedt die enkel en alleen gebaseerd zijn op de Bijbel, de Koran of andere particuliere tradities. Dat zou indruisen tegen het idee van vrijheid en gelijkheid. Niet iedereen aanvaardt immers deze teksten als bron om het leven en de samenleving vorm te geven.

Er is dus een moreel argument om voor staatsneutraliteit te pleiten: respect voor ieders vrijheid en gelijkheid, respect voor ieders levensbeschouwelijke en morele bindingen. Het klinkt paradoxaal maar dat is het niet: het pleidooi voor een neutrale overheid is zelf niet neutraal. Dit is geen kritiek op het politiek liberalisme, het is juist zijn sterkte.


Dit is een ingekorte tekst van de vijfde Liberales Rawlslezing, afgelopen donderdag uitgesproken door Patrick Loobuyck.


DS, 01-10-2016 (Patrick Loobuyck)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB