Kerk legde basis voor economisch succes van het Westen


Door huwelijken tussen neven en nichten te verbieden, brak de katholieke kerk in Europa de macht van familiale clanstructuren. Dat leidde tot het individualisme en het onderlinge vertrouwen waarop de westerse samenleving vandaag is gebouwd.


WEIRD. Met die vakterm omschrijven sociologen de landen van het rijke, geïndustrialiseerde Westen. De afkorting staat voor Western, Educated, Industrialized, Rich en Democratic, maar het is geen toeval dat weird tegelijk ook bizar betekent. Want mensen uit westerse samenlevingen gedragen zich ongewoon individualistisch en onafhankelijk, vergeleken met mensen uit niet-westerse samenlevingen. Ze stellen ook bizar veel vertrouwen in onbekenden, anders dan veel niet-westerlingen die vooral op leden van de eigen clan bouwen, en bij wie de individuele belangen doorgaans ondergeschikt zijn aan die van de grotere familiegroep.

Hoe dat verschil tussen westers en niet-westers in de wereld is gekomen, is nog altijd niet helemaal duidelijk. Maar de katholieke kerk heeft een bepalende rol in de transitie naar het westerse model gespeeld, stellen Amerikaanse en Canadese economen en culturele wetenschappers. Door vanaf de middeleeuwen huwelijken tussen neven en nichten te verbieden, een strikte monogamie op te leggen, geen uithuwelijking van weduwen aan hun zwager toe te staan en jonggehuwden te verplichten een eigen woonst te betrekken, ver weg van de (schoon)familie, ontmantelde zij de hechte familiale clanstructuren die Europa tot dan toe hadden gekenmerkt. In de plaats raakte Europa bevolkt met monogame kerngezinnen die elders in de wereld ongezien waren.

De maatregel maakte dat in Europa eigenschappen als individualisme, eigenzinnigheid en goed vertrouwen konden ontstaan, ten nadele van de gehoorzaamheid, ondergeschiktheid en het conformisme aan het clanhoofd, die tot dan toe hadden geregeerd. De nieuwe eigenschappen spreidden het bedje voor de analytische geest die het westerse denken kenmerkt, en de daarmee samenhangende uitvindingen en andere vormen van vernieuwing, die leidden naar de Verlichting en de industrialisatie.

Door mensen los te weken uit hun familiale structuur en jonggehuwden aan te sporen een eigen woonst te betrekken, werd ook het vertrouwen in vreemden groter en de neiging kleiner om alleen leden van de eigen clan te vertrouwen. Zo konden instituten als banken ontstaan en gingen mensen zaken doen met vreemden, wat de groei van de economie bevorderde en de welvaart deed groeien. Kolonisten voerden dat samenlevingsmodel uit naar de Nieuwe Wereld, zodat het ook daar wortel kon schieten.

‘Middeleeuwers in Europa waren als de dood voor incest’, legt onderzoeksleider Jonathan Schulz (George Mason University) aan de telefoon uit. ‘De kerkelijke ban ging niet alleen over huwelijken met directe verwanten, maar ook met een steeds ruimer wordende kring van neven en nichten, schoonfamilie en zelfs spirituele verwanten als peters, meters en petekinderen.’


Bloeddonaties

Alleen de westerse, katholieke kerk (die later zou evolueren tot het rooms-katholicisme) was in die mate geobsedeerd met huwelijken tussen verwanten, dat ze deze verbood tot in de zesde graad van verwantschap. De oosterse, Byzantijnse kerk deed minder moeilijk en was lakser in het afdwingen van haar regels. Rond diezelfde tijd promootte het zoroastrisme in Perzië niet alleen huwelijken tussen neven en nichten, maar zelfs tussen broers en zussen. ‘Zo sloten de leden van het koninklijk huis huwelijken, en dat werd als een na te volgen voorbeeld gezien’, zegt Schulz’ collega Jonathan Beauchamp. ‘Die praktijk heeft het nichten-en-nevenhuwelijk in dat deel van de wereld een heuse boost gegeven.’

‘In Iran wordt nog steeds zo’n dertig procent van de huwelijken gesloten tussen (achter)neven en (achter)nichten’, bevestigt de Iraniër Duman Bahrami-Rad (Harvard), die meewerkte aan de studie. ‘In Afghanistan en Pakistan ligt het aandeel zelfs op vijftig tot zestig procent. Toen ik naar Canada verhuisde, was ik verbaasd dat Canadezen niet met hun neven of nichten trouwden.’

Hoezeer de kerkelijke ban bepalend was voor de sociale omgang, is vandaag nog steeds in het gedrag van mensen te zien, zegt Schulz. ‘Bijvoorbeeld in de bereidheid om vrijwillig bloed te geven aan onbekenden. In het zuiden van Italië, waar de middeleeuwse kerk haar invloed minder lang kon doen gelden, ligt het aandeel huwelijken tussen neven en nichten vandaag hoger dan in het noorden van het land. Het aandeel bloeddonaties ligt er navenant lager.’


Parkeerticket betalen

Ook de ‘eerlijkheid’ van mensen is nog steeds terug te voeren op de huwelijkse moraal van de middeleeuwse Europese kerk, zeggen de onderzoekers. Daarop wijst een tot de verbeelding sprekend experiment in de straten van New York. Diplomaten in die stad genieten juridische immuniteit. Als ze hun parkeerticket niet betalen, kunnen ze daarvoor niet worden vervolgd. Een studie van twee economen, Ted Miguel en Ray Fisman, toonde aan dat de kans dat diplomaten netjes hun parkeergeld betalen, daalt naarmate de clanstructuur in hun herkomstland hechter is. Diplomaten uit door de katholieke kerk gevormde landen daarentegen zijn meer geneigd om het verschuldigde bedrag vrijwillig te betalen.

Aan het onderzoek, dat vandaag verschijnt in het prestigieuze vakblad Science, zit een angel, beseffen de onderzoekers. Het idee dat het Westen zijn economische succes te danken zou hebben aan het afzweren van huwelijkspraktijken die elders in de wereld nog steeds gangbaar zijn, zou gebruikt kunnen worden door rechts-nationalisten die de aangeboren superioriteit van blanken claimen.

Schulz: ‘Daar geeft onze studie geen reden toe, want het is een culturele kwestie, geen genetische. Er is helemaal niets bijzonders aan een Europese afkomst, behalve dan dat de kerk in dat deel van de wereld op een bepaald moment geobsedeerd was met verwantschapshuwelijken. Dat dit in Europa gebeurde, kan best toeval zijn: wat mij betreft had het net zo goed elders in de wereld kunnen zijn.’


DS, 08-11-2019 (Hilde Van den Eynde)