Claude Martin redt Europa met minder Europa


Als 25-jarige diplomaat coördineerde hij de onderhandelingen over de toetreding van Groot-Brittannië, vandaag ziet de Franse ereambassadeur Claude Martin hoe de Europese Unie uiteenvalt. ‘Met 28 is het als op een receptie: nooit is iedereen er tegelijk.’


Net nadat de Europese Unie de Britse premier Theresa May nog eens uitstel voor de Brexit heeft toegekend, ontmoeten we Claude Martin (74) in Parijs, naar aanleiding van zijn boek La diplomatie n’est pas un dîner. Bijna vijftig jaar geleden, toen hij op de Quai d’Orsay de onderhandelingen over de toetreding van Groot-Brittannië moest coördineren, was de jonge diplomaat sceptisch over de Britse bedoelingen. Vandaag is Martin, die zich ambassadeur de France mag noemen, ongelukkig over de Brexit en vooral de reactie van de Europese Unie. Die vindt hij kortzichtig. ‘Men heeft veel te snel gezegd: oké, ze willen niet blijven en nu gaan we onderhandelen over hun vertrek.’


Had de EU meer tijd moeten nemen?

‘Zeker. We hadden moeten zeggen: we hebben de boodschap ontvangen, nu gaan we nadenken. Ik weet dat velen denken dat de Britten slechts in de Europese Gemeenschap kwamen om ze op te breken, en nu zeggen: laat ze maar gaan. Maar er is een andere kant: welke boodschap zenden de Britten ons? Hoe komt het dat wij de Unie voor hen ondraaglijk hebben gemaakt? Die reflectie gebeurt niet.’

‘Toen in 1969 de onderhandelingen over de Britse toetreding begonnen, was *onze ploeg elke week op het Elysée voor overleg met president Georges Pompidou. Hetzelfde gebeurde in de Belgische, Duitse en andere kabinetten van de zes. Het was een kwestie van de hoogste orde, of Groot-Brittannië erbij kwam of niet. En nu doet men of het vertrek puur een technische kwestie is. De president van de republiek had moeten zeggen: voor Frankrijk verandert alles in Europa, als de Engelsen vertrekken.’

‘De verantwoordelijkheid van de oorspronkelijke zes (België, Duitsland, Frankrijk, Italië, Luxemburg en Nederland, red.) moffelen we helemaal weg. Wij zijn het die Groot-Brittannië uitgenodigd hebben, niet de Polen of Maltezen. De leiders van de zes zouden onderling intensief moeten over*leggen en met de Britten praten.’

‘We moeten beseffen wat voor een strategisch belang het destijds had dat Groot-Brittannië bij de Gemeenschap kwam. Een groot land, met wereldwijde invloed, met een defensie die aan machtsprojectie kan doen, permanent lid van de Veiligheidsraad, zoals Frankrijk. Het is énorme als ze er niet meer zijn.’


Ego-gevecht

De bedenkingen die Martin destijds had bij de Britse toetreding, waren profetisch. ‘Ik bleef denken dat Europa met Groot-Brittannië andere banden had kunnen aan*knopen,’ schrijft hij, ‘die tot een echt politiek partnership hadden kunnen leiden en eventueel tot een solidariteit op defensie*gebied, zonder het in te kapselen in de rigide structuren van de Gemeenschap die het niet zonder voorbehoud wilde aanvaarden.’ Met andere woorden, volledig lidmaatschap van de Britten was het verkeerde antwoord op een goede vraag.

‘Zo kunt u het wel stellen’, zegt Martin. ‘We moeten nu absoluut voorkomen dat Groot-Brittannië het echte Europa verlaat, dat van de politieke solidariteit. Daarom moeten we de Britten een andere samenwerking voorstellen, politiek, diplomatiek. Op dat laatste vlak is het voor ons, Fransen, veel gemakkelijker met de Britten samen te werken dan met om het even wie. We hebben veel oorlogen gevoerd, maar we hebben duizend jaar geschiedenis gemeen, in spiegelbeeld. We zouden met de Britten mechanismen van diplomatiek overleg kunnen opbouwen.’


Moet er meer begrip voor hen zijn?

‘Ja, het gebrek aan generositeit stoort me enorm. De Engelsen zijn wat ze zijn, maar ik denk ook aan wat we ze verschuldigd zijn. De Engelsen zijn thuis op het Europese continent, want ze hebben het in aanzien*lijke mate helpen te bevrijden. Ik zou om te beginnen al zonder kleinzielige onderhandelingen de Franse nationaliteit geven aan de meeste Britten die hier wonen. De kinderen en kleinkinderen van bevrijders verdienen behandeld te worden als de kinderen en kleinkinderen van degenen wier leven zij hebben gered.’


Er is niet alleen de Brexit. U bent ook bijzonder sceptisch over de Unie in het algemeen, sinds de Europese eenmaking. Waarom?

‘We zijn te talrijk. Oorspronkelijk was er de Gemeenschap van Zes. Dan kwam die van negen, tien, twaalf, vijftien, achttien en uiteindelijk achtentwintig. Op enkele onderbrekingen na heb ik heel dat parcours meegemaakt. Pas op, ik zeg niet dat sommigen “betere” Europeanen zijn dan anderen. Maar ik heb wel gemerkt hoeveel gezamenlijke daadkracht we verloren hebben.’


Waarom was de Europese top van Nice van december 2000 volgens u zo noodlottig?

‘Daar is men met vuur gaan spelen, en dat is niet alleen de schuld van het Franse voorzitterschap. Bij het Europa van de Zes was er een evenwicht. De grote drie landen hadden elk twee Europese commissarissen, de kleinere drie één. Dat Luxemburg veel kleiner is dan die andere twee, daar heeft niemand een punt van gemaakt.’

‘Nice moest de instellingen van het Europa van de achttien grondig hervormen, in het vooruitzicht van de grote uitbreiding met Centraal- en Oost-Europa. Frankrijk had daarvoor, in overleg met Duitsland, een systeem bedacht op basis van het model van de Duitse Bundesrat. Daarin zijn de Länder (deelstaten, red.) vertegenwoordigd, ze hebben een verschillend gewicht naarmate ze groot, middelgroot of klein zijn. Tot de grote landen in dat voorstel zouden behalve Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië ook Italië, Spanje en Polen behoren.’

‘Maar Nice werd een ego-gevecht. De Italianen zeiden: Spanje heeft veel minder inwoners dan wij, het hoort daar niet bij. Duitsland zei: Polen heeft slechts de helft van ons inwonersaantal, en u wilt het bij de groten? En wij zeiden: maar u wilt toch verzoening met de Polen, dat zou een mooie geste zijn. Bref, iedereen wou groot zijn, maar wilde niet dat een ander het was. Dat is een cascade geworden. Nederland wilde meer gewicht dan België. Enzovoort. En toen stelden de kleinste landen dat ze “verpletterd” dreigden te worden door de grote. Het resultaat: een gezwollen Commissie, een parlement dat veel te groot werd, een systeem van dubbele meerderheid waarin de kleine landen over- en de grote ondervertegenwoordigd zijn.’

‘Het is zoals met het gebinte dat een gebouw schraagt: er zijn essentiële steun*balken, zware balken en lichtere, die allemaal dienen om het gebouw recht te houden. Niet alleen het grote aantal lidstaten, ook het gebrek aan realisme inzake hun soortelijke gewicht maakt dat de Europese Unie nauwelijks nog kan handelen.’


U bent kritisch voor de landen van Centraal- en Oost-Europa waarmee u over toetreding onderhandeld hebt. Begreep u hun frustraties niet? En hadden wij geen morele plicht tegenover heb?

‘Natuurlijk hadden die Europese cousins een plaats in het huis van Europa. Maar men kon Europa op geografisch vlak verenigen zonder iedereen zo snel in dezelfde structuren onder te brengen. De landen van Centraal- en Oost-Europa moesten aan zoveel dingen tegelijk wennen: dat de Muur gevallen was, dat ze van politiek systeem veranderd waren, dat ze tot een gemeenschap van vrijheid behoorden. Tegelijk moesten ze de enorme problemen overwinnen in het nieuwe regime dat ze kenden. We zaten niet op dezelfde golflengte.’

‘En wat de morele plicht betreft: we hebben schulden in verschillende richtingen. Ik heb het al over de Britten gehad. Er is ook Rusland. Ik was vorig jaar op de herinneringsplechtigheid voor de landing in Normandië. Ik was blij dat ook Vladimir Poetin daar uitgenodigd was. De Tweede Wereldoorlog kostte de Sovjet-Unie twintig miljoen doden. Het keerpunt in die oorlog was volgens mij Stalingrad. Dat telt toch ook mee?’


U verwijt de Polen en de Balten hun schrik voor Rusland. Maar gezien hun geschiedenis van bezetting is het toch begrijpelijk dat ze bescherming zoeken?

‘Zeker, zij hadden hun redenen, maar ze hadden ook onze motivatie moeten respecteren, ons project van vrede en samenwerking. Hoe is de Europese Gemeenschap ontstaan? Bon, l’Allemagne a été méchante, maar na de Tweede Wereldoorlog hebben we de Duitsers de hand gereikt en de basis gelegd voor de Unie. Wel, er was een moment, onder Gorbatsjov, onder Jeltsin, waarop we konden zeggen: l’Union Soviétique a été méchante, maar die mensen hebben Rusland van het communisme verlost, ze scheppen een nieuwe staatsvorm, als ze ons de hand reiken, moeten we die ook kunnen aannemen. Dat staat de Polen of de Balten misschien niet erg aan, maar we kunnen deze Unie niet tégen Rusland bouwen. Op dat moment hebben we, denk ik, een afspraak met de geschiedenis gemist.’

‘Nu we met zovelen zijn, moeten we *realistisch vaststellen dat we niet allemaal hetzelfde zijn. Er zijn landen die meer geavanceerd zijn; er zijn katholieken en protestanten; er zijn landen die gehecht zijn aan de eigen manier van doen en weerbarstig staan tegenover gemeenschappelijke *regels; er zijn landen voor wie Rusland een gevreesde buur is en andere voor wie Rusland een noodzakelijke partner is.’


Hoe kan de Unie met die verschillen een gemeenschappelijke buitenlandse politiek ontwikkelen?

‘Dat kan niet. De uitbreiding kwam er onvermijdelijk op neer dat de Unie afzag van enkele gezamenlijke ambities. Met dertig kunt u niet hetzelfde doen als met twee of met zes. We willen een gezamenlijke politiek ontwikkelen tegenover China. Met zes zouden we daarin geslaagd zijn, maar met 28, of 27, is dat gewoonweg onmogelijk.’

‘De Unie heeft een service commun d’action extérieure, ze heeft overal ambassadeurs. Maar wat is de realiteit? Dat China ondertussen sinds 2012 rechtstreeks met een groep van zestien landen van Oost-Europa praat, waarin elf lidstaten van de Unie zitten. Dat ondertussen ook de Grieken op de kar zijn gesprongen van die “Zijderoute”, net als de Portugezen.’

‘Overigens, als u de zaal van de raad ooit gezien hebt, begrijpt u meteen waarom *Europa geen stem meer heeft. De 28 ministers zien elkaar zelfs niet meer, behalve op tv-schermen. De raden zijn een duiventil. Dat is normaal, nooit kan iedereen er tegelijk zijn.’


Waar is Schäuble?

Martin maakte het vanaf de eerste rij mee als permanente vertegenwoordiger bij de Europese Unie. Hij vertelt hoe Nicolas Sarkozy het op zijn heupen kon krijgen als hij binnengestormd kwam en niet die éne ambtgenoot zag voor wie hij gekomen was. ‘Sarkozy kwam aan en zei: ik ben voor één punt gekomen, om met (zijn Duitse ambtgenoot) Schäuble te praten. Ik zei: Schäuble is hier de hele dag geweest, maar nu is hij net vertrokken. Maar er zijn andere ministers. Waarop Sarkozy antwoordde: nee, nee, Schäuble wilde ik zien. Als het zo is, ben ik weer weg.’

‘Met 28 is het zoals op een receptie: men is er nooit allemaal tegelijkertijd. En dus ontstaan er groepjes die afspreken: ik zal er van 8 tot 9 uur zijn, dan kunnen we onder elkaar praten. De Duitsers noemen dat Grüppchen, wat een beetje een negatieve bijklank heeft van samenzweren in een hoekje. Maar Grüppchen zijn de enige *manier om vooruit te gaan. We mogen niet meer zeggen dat we uit principe met 28 optreden, want dat werkt niet.’


Bepleit u een Europa à géométrie variable?

‘Nee, wel een terugkeer naar de oorsprong. Wat hebben we destijds gedaan? We hebben een gemeenschap van de energie geschapen, de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal. We hebben Euratom gecreëerd, en daarna een gemeenschap die economisch en sociaal was. Pas dan is ook de politieke coöperatie tot stand gekomen, die geleidelijk evolueerde tot een vierde cirkel. Elke cirkel had een specifiek project. In Maastricht (1989) heeft men alles samen gegooid, in een zware brij. We zouden veel beter terugkeren naar een samenwerking per onderwerp, waarbij de Europese Raad als dirigent van het orkest optreedt.’


Welke geloofwaardigheid kan een kleinere kerngroep voor een gezamenlijk buitenlands beleid hebben tegenover de buitenwereld?

‘Denk aan een groep met om te beginnen Frankrijk, Duitsland en ook Groot-Brittannië – dat zou een manier zijn om dat land los te koppelen van de Brexit. En andere landen kunnen meedoen, Italië, België, al degene die echt een gezamenlijk buitenlands beleid willen, dat op termijn ook tot een gezamenlijke defensie kan leiden. Dan kunnen we de Chinezen zeggen, zoals we begin deze maand in Brussel met president Xi Jinping al deden: u kunt doen wat u wilt met de EU-landen die u hebt verleid, maar wij, wij hebben een andere houding. Ik denk dat het indruk kan maken op China als landen die in het hart van Europa staan wel een gezamenlijke politiek hebben.’

‘Om de Unie niet te breken, moeten we ze decentraliseren en gemeenschappen scheppen per project: energie, economie, diplomatie, cultuur. Dat zou de Britten toelaten bij ons te blijven voor samenwerking inzake buitenlands beleid en defensie, zonder in de economische gemeenschap te zitten.’

‘De Unie moet ook meer diversiteit aanvaarden. In een Europa met meer respect voor de identiteiten zouden veel meer Britten voor remain gestemd hebben. Daarom ook moet men ophouden te harmoniseren om te harmoniseren. Vele jaren geleden zei de voorzitter van de Deutsche Bundesbahn mij al zoiets, bij de toetreding van Zweden en Finland. Hij vroeg zich af hoe de EU-ambtenaren die bevoegd zijn voor het spoor gezamenlijke regels zouden kunnen verzinnen voor de treinen op Sicilië en de treinen die in Lapland door sneeuw en ijs ploegen.’


Dus minder Europa om Europa te redden?

‘Ja, dat is het wel een beetje. Minder bureaucratisch, soepeler, met meer respect voor nationale identiteiten. Lichter maar slagvaardiger.’


DS Weekblad, 20-04-2019 (Mia Doornaert)