Freek de Jonge na een weekend grensoverschrijdend gedrag


Soms moet iemand een situatie in woorden gieten om je te laten beseffen wat er speelt. Zondagavond was Freek de Jonge op tv met zijn meest recente conference De schreef (VPRO). Trouw gaf die in oktober vier sterren, maar noemde het verhaal met ‘een overdaad aan zijpaden’ ook ‘onsamenhangender dan ooit’.


Ik raakte meermaals de draad kwijt, maar toch, het hoofdpunt was sterk. Deze ervaren cabaretier noemt grensoverschrijdend gedrag hét begrip van deze tijd, en dat is knap gezien.

Afgelopen weekend kreeg hij weer gelijk. In Brazilië gingen Bolsonaro-aanhangers ‘over de schreef’ met de bestorming van parlementsgebouw, hooggerechtshof en presidentieel paleis. In Israël ging het kabinet te ver met plannen om het hooggerechtshof te kunnen passeren, waardoor de scheiding der machten onder druk komt.

En dan was er nog zo’n voorbeeldje in de Betuwe, waar de publicatie van een nazi-schatkaart tot vernieling leidde. Het viel me eigenlijk nog mee; ik had drommen schatgravers met schoppen en metaaldetectoren verwacht. Die paar kuilen in een privé-boomgaard gingen te ver, maar niet zo ver als ik kennelijk al ‘normaal’ vind.

Dat was Freek de Jonges punt: wat kan tegenwoordig wel en niet meer, en waardoor verandert ons moreel besef? Iemands idee van ‘de grens’ wordt nu eenmaal bepaald door iemands beeld van de wereld, en met fake news ‘ligt de waarheid vijf rondes achter op de leugen’.

En passant heldert dat een nieuwe paradox op over grensoverschrijdend gedrag als hét begrip van deze tijd: mensen komen meer in opstand tegen machtsmisbruik (Weinstein, Epstein, The Voice, DWDD), maar walsen zelf ook gemakkelijker over grenzen heen. De overeenkomst is dat ze zichzelf als slachtoffer blijven zien.

Maar goed, dat haal ik eruit, want De Jonge biedt vooral flarden gedachten. Hij had het over grappen die nu niet meer kunnen, over een oude man die een kleuter op de wipwap wil helpen, waarna zijn oude vrouw zegt: “Doe maar niet, kom maar mee.”

Hij had het over toeristen die als ‘rooie mieren alles vernietigen op hun weg’, en had één zinnetje over ‘DWDD-drift’, waarna hij iemand denkbeeldig uitfoeterde. En toch: ergens weten we steeds dat er een (morele) grens ligt.

Hij nam ons mee ‘terug naar het paradijs, toen er nog geen grenzen waren, geen dualiteit’. Met de zondeval van Adam en Eva ontstond het bewustzijn van man en vrouw, goed en slecht, voor en tegen, analyseerde hij.

Dat zag hij slim: dat dualiteit een probleem is. Het is een versimpelde versie van de werkelijkheid om voor of tegen de boeren te zijn, voor of tegen president Lula, of wie ook. Met een simpel zwart-witschema ga je altijd íemands grens over, en daar worden we zo langzamerhand murw van.

Dat er toch grenzen nodig zijn, illustreerde hij met zijn woorden over Sywert van Lienden: “De ongeorganiseerde misdaad. Het domein van het onbegrensde, voorbij het geweten, waar macht en hebzucht heersen en waar de waarheid is ondermijnd. Uitgehold door propaganda en reclame.”

Hij had dan wel geen antwoorden, maar liet tenminste zien waar we níet heen willen. Hoe moet het dan met 2023? Houd hoop ‘dat je een weg vindt door het dal’, dichtte hij. En zijn laatste woorden waren impliciet een pleidooi om weer eens wat genuanceerder na te denken: “Geef de ruimte, neem de tijd.”


Trouw, 09-01-2023 (Maaike Bos)