Een godsgeschenk voor de vrouw, maar niet voor de paus


De diepgelovige Ferdinand Peeters ontwikkelt in 1960 de eerste bruikbare anticonceptiepil. De paus en het Vaticaan verzetten zich tegen de uitvinding, maar de maatschappelijke revolutie is niet meer te stoppen.


Dat hun vader de uitvinder is van de pil hebben de kinderen van dokter Ferdinand – Nand – Peeters nooit uit zijn mond gehoord. Wanneer de dokter in 1995 door de Duitse firma Schering uitgenodigd wordt om de tentoonstelling ‘Die Pille. Von der Lust und von der Liebe’ te openen in het Hygiene Museum in Dresden, is hij al een tijdje ernstig ziek. Zijn kinderen lezen in de uitnodiging en de bijbehorende catalogus dat hun vader in 1959-1960 ‘een beslissende bijdrage’ heeft geleverd aan de ontwikkeling van Anovlar, de eerste klinisch bruikbare anticonceptiepil. Het zou nog vijftien jaar duren voor het verhaal bekend werd. Zijn stilzwijgen had alles te maken met zijn geloof.

Ferdinand Peeters is de enige gynaecoloog in de Kempen wanneer hij in de jaren veertig van Mechelen naar Turnhout verhuist. Hij blijft er wonen tot aan zijn dood in 1998 en is al die tijd hoofd van de gynaecologische dienst van het Sint-Elisabeth ziekenhuis. Hij is een diepgelovige man; goed ingeburgerd in het lokale katholieke verenigingsleven, de kerk en het onderwijs. Toch wordt hij in zijn dagelijkse praktijk geconfronteerd met de schaduwkant van de kroostrijke gezinnen die door de kerk worden verheerlijkt. Vooral bij thuisbevallingen op boerderijen is hij getuige van mensonterende taferelen. Vrouwen die op latere leeftijd nog zwanger worden, tekenen in die tijd vaak hun doodvonnis. Er is veel incest in de kleine dorpen rond Turnhout en het aantal gehandicapte kinderen ligt erg hoog. Illegale abortus, in erbarmelijke omstandigheden, is schering en inslag.

In de jaren vijftig volgt Nand Peeters de onderzoeken van de Amerikaanse chemicus Gregory Pincus op de voet. Die brengt in 1957 een pil tegen menstruatiestoornissen op de markt, die ook dienstdoet als voorbehoedsmiddel: Enovid. Maar deze ‘embryonale’ anticonceptiepil is veel te zwaar gedoseerd en werkt vaak niet. De bijwerkingen zijn ernstig: misselijkheid, duizeligheid en hoofdpijn. Sommige vrouwen krijgen een baard of een zware stem of komen vervroegd in de menopauze.

In datzelfde jaar brengt de Duitse firma Schering het belangrijkste bestanddeel van Enovid – het hormoon norethisteron – op de markt in een licht gewijzigde vorm. Ook van het oestrogeen in Enovid heeft Schering een eigen versie. Nand Peeters waagt zijn kans en vraagt aan Dr. Frenay, een directeur van het Belgische Scheringfiliaal, of hij mag experimenteren met die stof. De hoofdonderzoeker van Schering, Werner Dietrich, geeft in het diepste geheim de toestemming om voldoende stalen van de hormonen naar Nand Peeters te sturen. Samen met zijn medewerkers, de briljante klinisch bioloog Marcel Van Roy en gynaecoloog in opleiding Raymond Oeyen, gaat hij aan de slag.


La squadra belga

In januari 1960 belt Frenay vanuit Brussel naar Dietrich met de mededeling dat Peeters, Van Roy en Oeyen ‘interessante resultaten’ hebben bereikt. Snel wordt een bezoek van het drietal aan Berlijn geregeld. Daar doen ze hun bevindingen uit de doeken. Tussen juni 1959 en januari 1960 heeft Peeters de twee bestanddelen in verschillende doseringen toegediend aan een vijftigtal vrouwen uit het Turnhoutse. Bij de zevende combinatie is het raak, 4 milligram norethisteronacetaat en 50 microgram ethinyloestradiol leveren goede resultaten op. De eerste bruikbare combinatiepil, die de naam Anovlar krijgt, is een feit.

Nand Peeters vindt niet dat zijn onderzoek naar de pil in tegenspraak is met de kerkelijke leer. Die gedoogt alleen periodieke ont*houding, maar Peeters weet dat die techniek niet werkt, omdat bijna geen enkele vrouw een regelmatige menstruatiecyclus heeft. Het idee dat de pil de menstruatiecyclus kan regelen, slaat aan in katholieke kringen. Het is de tijd van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) en er wordt vrijuit gediscussieerd over anticonceptie. Opvallend is het samenspel tussen Nand Peeters en een andere Kempenaar: de Olense theoloog magister Louis Janssens. Die wordt in zijn omgeving ook geconfronteerd met vreselijke verhalen van vrouwen. De parochiepriesters in de Kempen winden er geen doekjes om: de kerk moet iets doen aan de strenge seksuele moraal om het leed van ontelbare vrouwen te verzachten.

Al in de jaren vijftig legt Louis Janssens de theologische basis voor het offensief dat kardinaal Leo Suenens in het Vaticaan tot het bittere einde zal voeren. Dezelfde kardinaal die door de Leuvense studenten als oerconservatief wordt gebrandmerkt, zal er jarenlang alles aan doen om de paus ervan te overtuigen de pil toe te laten. Het hormoon in de pil dat de vrouw tijdelijk onvruchtbaar maakt, is niets anders dan het hormoon dat de vrouw zelf aanmaakt na de bevruchting. Het verhindert dat vrouwen zwanger worden wanneer ze al zwanger zijn. Als God zelf een dergelijk hormoon heeft geschapen, waarom zou de mens het dan niet mogen gebruiken, luidt de argumentatie van Janssens.

Dokter Peeters wordt op 1 mei 1963 in audiëntie ontvangen bij paus Johannes XXIII. Hij spreekt ook, in september 1964, op het eerste congres van Europese katholieke dokters in Malta. Hij staat op de rand van een internationale doorbraak. De progressieve stellingen van de Leuvense theologen (‘la squadra belga’ worden ze genoemd) en gynaecologen als Peeters lijken het lan*ge tijd te zullen halen op de harde lijn, die onder meer door de jonge Karl Wojtyla (de latere paus Johannes Paulus II) wordt verdedigd. De deur wordt keihard dichtgeslagen wanneer paus Paulus VI in juli 1968 Humanae vitae publiceert en elke vorm van anticonceptie (behalve periodieke onthouding) verbiedt. Kardinaal Suenens is woest op de paus en zegt hem dat hij een even kapitale blunder heeft begaan als zijn voorganger Paulus V, die in 1616 Galileo Galilei’s theorieën als ketterij bestempelde.


Proefkonijnen

Ook Nand Peeters is woedend, maar hij besluit voortaan te zwij*gen over zijn ontdekking. Later zal hij collega’s toevertrouwen dat hij bang was om zijn job te verliezen in het ziekenhuis van het door de CVP gedomineerde Turnhout.

Het belang van de ontdekking van de pil kan niet over*schat worden. Voor het eerst kregen vrouwen zelf de controle over hun vruchtbaarheid, maar uiteindelijk duurde het tot 2010 voor de kolossale prestatie van Nand Peeters bekend werd via een dossier in Knack. Vandaag prijkt zijn beeltenis op een postzegel.

Het grootste compliment voor Nand Peeters komt van een van zijn proefkonijnen, Margriet Lievens, die in 1959 door hem werd benaderd. ‘Dokter Peeters vroeg me of ik wilde meewerken aan een onderzoek naar een medicament dat als voorbehoedsmiddel kon dienen. Dat hij het nog aan het testen was, heeft hij me nooit verteld. Hij wilde daar de levens mee redden van vrouwen die op latere leeftijd maar zwanger bleven worden, want zo ging dat in die tijd. Vrouwen kregen vaak nog tien, twaalf kinderen. Maar wel met alle risico’s die daaraan ver*bonden zijn. “Ge moet nu niet beslissen”, zei hij, maar nadat ik er kort over nagedacht had, zei ik ja. Want elk jaar een kindje moeten afgeven, vond ik te erg.’


DS, 29-11-2018 (Karl van den Broeck)