Kirill Martynov: 'Rusland klungelt in poging tot kolonisatie van internet'


Gevlucht voor de Russische repressie, zet Novaya Gazeta Europe vanuit Letland door met kritische berichtgeving. In een gesprek met Apache viseert hoofdredacteur Kirill Martynov de Russische propaganda, van Europa tot Afrika, maar is evenzeer streng voor techreuzen als Google en Facebook. 'We moeten Big Tech voor een keuze stellen: verkiezen ze vrijheid of profijt?'


Of hij ooit terugkeert naar Rusland? Het antwoord is gortdroog: "Als ik niet achter de tralies beland en mijn journalistiek werk kan verderzetten." Aan het woord is Kirill Martynov, hoofdredacteur van Novaya Gazeta Europe. In een gesprek met Apache schudt de dissidente Russische journalist zijn sterallures af met deze bijgedachte. Journalistiek bedrijven con brio, dat zou veel vaker mogen.

"Toch vraag ik me dagelijks af of ik vanuit het buitenland wel voldoende van betekenis kan zijn voor mijn land. In ideale omstandigheden is het beter om in Moskou te werken." Daar wil hij weer nabije collega zijn van Nobelprijswinnaar Dmitry Muratov, hoofdredacteur van Novaya Gazeta, een van de weinige kranten die nog aan onafhankelijke journalistiek doet in Rusland.

Novaya Gazeta deinst al van bij de oprichting in 1993 niet terug voor kritisch onderzoek over menig Russisch wanbeleid, genesteld in een corrupte politiestaat vol maffiapraktijken. Ook de Tsjetsjeense oorlog en de vliegtuigcrash van vlucht MH17 van Malaysia Airlines wist de Moskovitische krant messcherp te fileren. Maar niet zonder een hoge tol te betalen.

Journalisten van Novaya Gazeta gaan al jaren gebukt onder doodsbedreigingen. Inmiddels zijn zes medewerkers vermoord, onder wie ook Anna Politkovskaja, ongetwijfeld het meest bekende slachtoffer.

In 2004 publiceerde Politkovskaja Putin's Russia, waarin ze in ongezouten docu-stijl Russische militairen veroordeelde die systematisch Tsjetsjeense burgers martelden, verkrachtten en vermoordden. Een Russisch leger dat ook niet mals is voor eigen dienstplichtigen en hen haast als slaven verhuurt in allerhande conflicten. Ze beschreef daarnaast hoe dissidente rechters uit hun functies worden gezet in een land waar oligarchen de plak zwaaien, met maffiosi en bijzondere veiligheidsdiensten in hun zog.

Politkovskaja was een kritische journalist. Dat bekocht ze met haar leven. In 2006 werd ze vermoord in de lift van haar appartementsgebouw.


Oost-Europese mediahub

Het Rusland van Vladimir Poetin weet zich nog steeds amper belemmerd in het monddood maken van de pers. Niet in het minst wordt Novaya Gazeta geviseerd. Begin september nam de overheid de mediavergunning af.

Na de inval in Oekraïne beukte de overheidscensuur nog harder in op het kleinschalige nieuwsmedium. Tot de ketting knarst. Om censuur de pas af te snijden, startte in april vanuit de Letse hoofdstad Riga de Europese online editie, Novaya Gazeta Europe, met aan het roer balling Kirill Martynov.
Martynov: 'Een nieuwsoutlet als Novaya Gazeta Europe biedt een opportuniteit om Russen in Letland degelijk te informeren in hun eigen taal'

De prille veertiger vluchtte dit voorjaar naar Letland om, in zijn eigen woorden, "gewoon mijn werk uit te oefenen. Ik heb niet het gevoel iets buitengewoons te doen."

Apache ontmoet Martynov in Straatsburg, in de marge van de uitreiking van de Daphne Caruana Galizia-prijs voor journalistiek, genoemd naar de vermoorde Maltese journalist. Met deze prijs blijft het Europees Parlement vrijheid van meningsuiting, een divers medialandschap en kwaliteitsjournalistiek verdedigen. Wat in oorlogstijden gewis geen overbodigheid is.

Het is in deze complexe tijden en op een uitgedaagd continent dat Martynov zijn nieuwe wegen zoekt, als vrij man en journalist in ballingschap. Maar hoe zou hij zichzelf omschrijven? "Als iemand die verder werkt, wars van wat de Russische autoriteiten denken."

"Als je met een dictatoriaal regime te maken hebt en je beroep wordt verboden, dan blijven weinig opties over. Je kan overheidspropagandist worden of veranderen van job. Een andere mogelijkheid is je werk verderzetten vanuit het buitenland. Dit laatste was voor mij de meest valabele beslissing."

"Ik ben Rusland ontvlucht ondanks heel wat hindernissen. Ik werk nu al zes maanden als hoofdredacteur in Riga, met een ploeg van verbannen journalisten. Het dozijn achtergebleven collega’s in Rusland blijft daar om persoonlijke redenen."

Martynov loste na de inval in Oekraïne een niet mis te verstane verzetskreet op Twitter:
"Blijf verstandig, klaag niet, weiger oorlogsmisdadigers te helpen, organiseer jezelf. We zullen onze banen, illusies en vaderland verliezen, maar dat is nog niets vergeleken met wat er nu met de Oekraïners gebeurt."

Zijn baan verloor hij niet, maar zijn vaderland verliet Martynov toen hij bij nacht en ontij de bus nam. "Een ongeriefelijke rit van twintig uur was hoegenaamd geen pretje, maar klagen zal ik niet. Riga werd mijn ballingsoord op uitnodiging van Letland. De autoriteiten stelden humanitaire visa ter beschikking aan enkele journalisten."

"Het was een mooi gebaar van de Letse autoriteiten die enigszins spelen met het idee een Oost-Europese mediahoofdstad uit te bouwen. Daar schuilen uiteraard pragmatische redenen achter. Letland heeft immers een Russische minderheid en heeft er alle baat bij om Russische propaganda tegen te houden. Daarnaast biedt een nieuwsoutlet als Novaya Gazeta Europe een opportuniteit om Russen in Letland degelijk te informeren in hun eigen taal. We hebben dus wederzijdse belangen."


Russische veroveringstocht in Afrika

De in oktober uitgereikte Daphne Caruana Galizia-prijs ging naar de Franse journalisten Clément di Roma en Carol Valade voor hun documentaire Central African Republic: the Russian soft power. Deze reportage gaat over de invloed van Russische huurlingen van Wagner Group in de Centraal-Afrikaanse Republiek.

Het duo belicht de strategieën die de Russische regering gebruikt om haar invloed op het Afrikaanse continent uit te breiden. De term soft power klinkt wel enigszins misleidend in het geval van de Wagner Group. De huurlingen van deze groep worden beschouwd als een privémilitie van het Kremlin, die wereldwijd wordt ingezet in conflictgebieden om officieus de Russische belangen te verdedigen. Ze staan er evenwel om gekend het niet nauw te nemen met de ‘rules of engagement’.

In Europa zijn alle ogen gericht op de Russische mobilisatie in Oekraïne, waardoor het ‘zuidelijke front’ van Poetin onder de radar blijft. Rapporten spreken van de aanwezigheid van honderden Russische militairen in de strijd tegen het oprukkende jihadisme en de lokale destabilisatie. Daarmee neemt het Kremlin een stevige optie om zijn invloed in het westen van Afrika te vergroten. Met grote kans op succes.

Rusland wordt in Afrika immers niet gehinderd door de last van het koloniale verleden, in tegenstelling tot Frankrijk. Franse soldaten worden nu ingewisseld voor paramilitairen van de Russische Wagner Group.

Ondertussen voeren Russen een desinformatiecampagne die voedingsbodem vindt in de afkeer tegen de voormalige kolonisator Frankrijk. Met deze bijwerking: dat de Centraal-Afrikaanse Republiek wel zelf Ruslands schoothond dreigt te worden. Een kolonie in spe als het ware, wetende dat de Russische veroveringstocht al een zekere terreinwinst boekt in de Sahelregio.


Nieuwe kolonisatiegolf

Ruslands neo-imperialistische ambities komen ook op het internet tot uiting. Al lijkt het grote offensief achter de rug, volgens Martynov. "Tien jaar geleden had Rusland soft power kunnen gebruiken door in diverse landen koning van het internet te worden. Ze hoefden territoriaal niets te annexeren. Enkele jaren geleden zag je al dat de meest populaire websites wereldwijd van Amerikaanse, Chinese en Russische signatuur waren. Europese websites moeten daarentegen nog steeds onderdoen."
Martynov: 'Tien jaar geleden had Rusland in diverse landen koning van het internet kunnen worden, zonder territoriaal iets te annexeren'

De internetaanwezigheid van Rusland was dus zeker niet zonder succes, gaat Martynov verder. "Maar de aanvallers van Oekraïne lijken geen benul te hebben hoe een efficiënte informatieoorlog te voeren. Voor de invasie was het meest gebruikte platform in Oekraïne van Russische makelij: VKontakte, met meer dan tien miljoen gebruikers. Maar Rusland heeft VKontakte geblokkeerd in Oekraïne en heeft dus eigenhandig een deel van haar internetarchitectuur vernietigd. De populariteit van VKontakte kon nochtans gelden als een eerste golf van een koloniale poging. Die is door eigen geklungel mislukt."

En het ergste is nog niet voorbij, meent Martynov. "Rusland creëert alternatieve platformen en heeft heuse trollenfabrieken die nepnieuws verspreiden in een primaire vorm, niets verfijnd. Ook de locaties van trollenfabrieken blijven niet onopgemerkt. Zo worden op WhatsApp portretten van Russische generaals verspreid in berichten die afkomstig zijn van Mali (waar ook de Wagner Group aanwezig is, red.). Ruwe content uit dubieuze regio’s. Dat is een gevaarlijke, nieuwe golf van kolonisatie."


Bondgenoot Big Tech

Die nieuwe golf heeft ook andere achterpoorten. De staatszender Russia Today die sinds de inval in Oekraïne gecensureerd wordt door de Europese Commissie weet een tweede leven te vinden op het alternatieve platform Odysee, ook wel het YouTube van extreemrechts genoemd.

"Dat is niet verbazingwekkend", zegt Martynov. "Telegram is de meest populaire berichtendienst in Rusland. Bijna niemand gebruikt er Odysee. Dus Russia Today richt zich op Odysee naar een westers publiek. Op zoek naar een bondgenootschap bij extreemrechts in Europa en Amerika."

Het toont hoe gediversifieerd de in Europa verboden outlet zich op de markt zet. Ook in België krijgt Russische propaganda stevige voet aan de grond, voortgestuwd door de algoritmes van Big Tech. Het pro-Russische propagandakanaal Donbass Insider wordt bijvoorbeeld fors op Google aanbevolen aan de Belgische internetgebruiker, blijkt uit ons onderzoek CrossOver.

Martynov wijt het Russische voordeel in aanbevelingsalgoritmes aan de marktlogica van de grote technologiebedrijven. "Het verdienmodel van Big Tech primeert. Dat is eenvoudig: hoeveel omzet kan ik halen uit een bepaalde markt? Om data te vergaren moeten Big Tech-bedrijven toegang krijgen tot grote marktplaatsen. Hoe groter een land, hoe meer datavergaring."

"Big Tech geeft de voorkeur aan grootschalige dataverzameling en smeden goede banden met regeringen die hen toegang kunnen geven aan big data. Het is business as usual, ongeacht de aard van het regime."

En zo gaat het ook in China, gaat Martynov verder. "Google ontwierp in China het Dragonfly-projet, een internetzoekmachine die voldeed aan de Chinese staatscensuur. Maar het team van Google voerde om ethische reden verzet tegen Dragonfly dat uiteindelijk werd opgedoekt. De opheffing was niet het gevolg van wetgeving of regulering of sancties, maar wel van verzet door een deel van het personeel dat weigerde om ten dienste te staan van een dictatuur. Vandaag de dag moeten we dezelfde houding overwegen."

“We moeten Big Tech voor een keuze stellen: verkiezen ze vrijheid of verkiezen ze profijt? Profijt is een makkelijke keuze, je kan veel doen met veel geld. Maar nu we globaal een terugval van democratie zien, kan je er donder op zeggen dat op een bepaald moment ook vrije markten op de wip gaan."

"Het zou dus op lange termijn verstandig zijn als Big Tech aan de kant staat van vrijheid. Algoritmes spelen duidelijk niet in het voordeel van kritische journalisten, maar tegelijkertijd beseffen we dat we steun moeten vragen aan Big Tech. Om ons, dissidenten van dictators, te zien als bondgenoten."


Apache, 1 november 2022 (Hind Fraihi)