De stank van uitzichtloze ellende


Dirk Kurbjuweit ziet steeds meer peilloze armoede en miserie om zich heen in Berlijn, en schaamt zich voor de woedereflex waarmee hij daar soms op reageert.


Het wordt almaar gebruikelijker om voor teksten en films te waarschuwen: ‘Opgepast! Als u dit leest of ziet, wordt u aan schokkende inhoud blootgesteld.’ Ik ben geen fan van die praktijk, toch wil ik hem hier gebruiken. Als u leest wat hierna komt, wordt u aan schokkende inhoud blootgesteld.

Toen ik onlangs in Berlijn met de stadstrein reed, zag ik in Bahnhof Zoo een mens zoals ik er in mijn stad nog nooit een had gezien: op het perron stond een man in alleen maar lompen. Ze hingen in repen om hem heen, zijn geslacht was ontbloot. Ze hadden elke kleur verloren, donker als een moeras waren ze. Hij was blootsvoets en at een broodje, dat iemand hem waarschijnlijk uit medelijden had toegestopt. Hij kauwde in zichzelf gekeerd, het broodje lichtte op tegen zijn donkere gestalte. Hij stond alleen, als was hij omgeven door een toverkring. Iedereen bleef op een afstand.

Het was een oneindig triest, maar ook absurd gezicht. Alsof een wezen van een andere wereld in Bahnhof Zoo verdwaald was.

Het valt me al langer op: de toestand van veel mensen heeft het laagst mogelijke punt van de onderkant bereikt. Daklozen zijn er al lang, maar, zelfs al was het in lompen, ze waren altijd volledig gekleed geweest. En ze hadden zichzelf nog niet helemaal opgegeven.

Een andere indruk: als ik met de metro rijd, zie ik in de stations steeds vaker aluminiumfolie blinken, op elk uur van de dag. Ik weet niet of ik dan moet kijken of het hoofd moet afwenden. Als ik kijk, zie ik hoe een junkie met de folie zijn volgende shot aan het prepareren is. Wat moet ik doen? Naar hem toe stappen en hem tegenhouden? De politie erbij halen? Ik doe niets, zet mijn reis voort, door de tunnel. De ellende neemt toe, breidt zich uit.

Dat is de indruk die ik aan vele ritten met het openbaar vervoer overhoud en ook de indruk die ik in mijn wijk Berlijn-Kreuzberg krijg. Sinds een tijdje woont er een kleine vrouw van onbestemde leeftijd. Als ik ’s ochtends naar het werk vertrek, zie ik op het trottoir een grote berg oude kleren en plastic zakken. Daaronder ligt ze, soms steekt er alleen een hand uit, of een been.

Eerst die vrouw, dan in het metrostation Gneisenaustrasse een junkie met aluminiumfolie in de weer, in de trein een man of een vrouw die gedrogeerd op een bank ligt, op weg naar de redactie een kleine kolonie daklozen die in het centrum van Berlijn naast de spoorlijn leven. Zo zou ik mijn route naar het werk kunnen beschrijven, al dient gezegd dat de ongelukkigen die ik op mijn weg tegenkom, nog altijd de uitzondering zijn. Maar toch. Het zijn er steeds meer, hun toestand wordt met de dag erger.

Ik moet toegeven dat ik er niet alleen met medelijden op reageer, dikwijls ook met boosheid, helaas ook met boosheid tegen die mensen, in een eerste reflex. Hoe kun je zo zijn? Hoe kun je me dit aandoen, die aanblik, die geur? Bij de sporen steek ik dikwijls over omdat het er zo stinkt. Daar is nergens een toilet.

Hoe groter de ellende, hoe kleiner de bereidheid om te helpen. Ook dat kom ik tegen op mijn ritten en wandelingen. Enige jaren geleden was er in Berlijn een man in een rolstoel die bedelde in de metro en in voorstadtreinen. Lang haar, uitgemergeld lichaam, hij zag er een beetje uit als Jezus. Zo noemde ik hem stiekem. Telkens als hij een wagon in rolde, sprong iedereen van zijn zitplaats en liep weg. Zijn geur was inderdaad niet te harden. Op een dag stapte ik in een lege wagon, ik was blij dat ik hem voor mij alleen had, alle andere waren overvol. Ineens snapte ik waarom hij leeg was. Jezus was hier geweest.

Allemaal moeilijk te verdragen, ik weet het. Maar ik had u gewaarschuwd.

Niet een keer heb ik gezien dat Jezus een aalmoes kreeg. In een column voor Der Spiegel heb ik over hem geschreven. Een lezer beweerde dat ik de man verzonnen had. Een Duitse vrouw uit Chicago stuurde 50 euro. Ze was de enige. Ik deed er nog wat geld bovenop en stak het in een van zijn zakken toen hij in een metrostation lag te slapen. Ik liep snel weg.

Uiteraard schaam ik me voor mijn woedereflex, voor mijn passiviteit. In principe ga ik ervan uit dat mensen verantwoordelijk zijn voor hun levenspad, maar ik weet ook dat niet iedereen tot die verantwoordelijkheid in staat is, dat velen zelfs de kans niet hebben er iets van te maken.

Waarom überhaupt een woedereflex? Ik denk dat daar twee redenen voor zijn. De eerste is de onderliggende angst dat wat anderen overkomt, ook mij kan overkomen. Het is onwaarschijnlijk dat ik in de goot beland, ik besef dat. Maar als kind was het ook niet waarschijnlijk dat een dinosaurus me in mijn kamer zou komen verslinden. Toch ben ik daar vele nachten bang voor geweest en ik geloof dat irrationaliteit ook in de angstcatalogus van een volwassene een grote rol speelt. De tweede reden is egoïstisch en altruïstisch tegelijk: mijn leven is niet echt goed als het leven van anderen zo slecht is. En ik wil absoluut een goed leven hebben.

Dus ik doneer, niet weinig, maar uiteindelijk dan toch te weinig. Bovenal vertrouw ik op de overheid. Het is haar taak ervoor te zorgen dat niemand in ellende hoeft te leven. Daar betaal ik graag belastingen voor. Aangezien er zo veel ellende is, schiet de overheid op dat punt tekort. We moeten snel overal het Finse model overnemen: huisvesting eerst. Alles doen om ervoor te zorgen dat niemand dakloos is. Want een eigen huis is de basis van een half goed leven.


DS, 16-09-2022 (Dirk Kurbjuweit)