Dreigen met kernwapens maakt de Russen zelf doodsbenauwd

Poetins propaganda glorieert in opoffering en destructie, maar net als de nazi’s, schrijft Peter Pomerantsev, legt hij de kiem voor zelfvernietiging.

‘Willen jullie de Totale Oorlog?’ Zo sprak Goebbels zijn nazigetrouwen toe in 1943, toen de Tweede Wereldoorlog de verkeerde kant opging voor Duitsland. Hij schetste een Rijk omsingeld door een duivelse samenzwering van joodse kosmopolieten die eropuit zijn dat rijk te vernietigen, en hij pleitte voor een complete mobilisatie en een ideologie die de glorie in de dood bezong.

Vorige week bracht Vladimir Poetin zijn versie. Nu de Oekraïense oorlog zich tegen Rusland keert, beweerde hij dat de nederlagen het gevolg zijn van een kosmopolitische samenzwering om Rusland te vernietigen en zag hij zich verplicht een (gedeeltelijke) mobilisatie af te kondigen. Hij appelleerde aan het historisch besef van de Russen en liet verstaan dat Rusland bereid was om kernwapens te gebruiken. ‘Dit is geen bluf’, benadrukte hij.

Poetin houdt ervan om het slechtste van de 20ste-eeuwse totalitaire propaganda te imiteren, maar komt zijn boodschap wel door, in Rusland en daarbuiten? Of maakt Poetin dezelfde blunders in zijn propagandastrategie als op het slagveld?

De pathetiek van het martelaarschap druipt ervan af bij de Russische staatspropaganda. Van Russen wordt verwacht dat ze van de pijn genieten om te bewijzen hoe gehard ze zijn; ze hebben alles overleefd, van de Goelag tot extreem weer, en dat in tegenstelling tot het slappe Westen. De propaganda speelt voortdurend in op de mythe van de Tweede Wereldoorlog, die de Russen vanwege hun bereidheid zichzelf op te offeren voor een hoger doel, boven al die andere naties zou doen uitsteken.

Op de verjaardag van de Tweede Wereldoorlog organiseert het regime marsen waarin borden worden rondgedragen van dode veteranen, ‘het onsterfelijke regiment’: sneuvelen tijdens de oorlog betekent onsterfelijkheid in de hemel van de staatspropaganda. Achter het populaire motto ‘Wat voor zin heeft een wereld zonder plek voor Rusland?’ schuilt een soort suïcidale branie, de suggestie van ‘laten we de hele wereld in de as leggen’. Poetin brengt zijn nucleaire dreigementen snauwend en met zichtbaar genoegen, alsof hij sadistisch de Goden van de Complete Destructie oproept.

Stoer doen op tv

Zoals bij de nazi’s moet het rationele eigenbelang maar opgaan in het staatscollectief. Maar kom wat dichterbij en het plaatje oogt gecompliceerder – en broos.

De Russische mythe van martelaarschap en weerbaarheid klinkt verdacht. Oekraïners, daarentegen, kennen wel een geloofwaardige traditie van lijden voor de bevrijding van het land – en van succes door zelfopoffering. Al eeuwen bewijzen Oekraïense dichters en rebellen dat ze, in de strijd voor hun nationale rechten en taalrechten, opgewassen zijn tegen onrechtvaardige gevangenisstraffen, terechtstellingen en genocide. Oekraïense helden, zoals de dichters Taras Sjevtsjenko en Vasyl Stoes, hebben Russische cellen en folteringen doorstaan, en die veerkracht zie je ook vandaag aan het front.

Russen zijn inderdaad bij bosjes gedood, nog het vaakst door hun eigen staat, maar in tegenstelling tot Oekraïners eren ze hun dissidenten niet. Die worden uitgespuwd en vervloekt in de staatspropaganda en door de meerderheid van de bevolking. Echte moed is het voorwerp van spot.

Massale onderdrukking heeft immers geleid tot een samenleving die passief conformisme huldigt. Op het scherm wordt wel stoer gedaan, maar dan vooral als compensatie voor een samenleving die in werkelijkheid bang is van haar eigen schaduw. Eerst word je platgemept door de staat en daarna gesust met patriottische heroïek op televisie en sadisme ten opzichte van de zwaksten in je eigen samenleving en van anderen – in dit geval, Oekraïne.

Eigenbelang voor alles

Het grote onderscheid met nazipropaganda is dat die gericht was op actie en mobilisatie, en Poetins propaganda op demobilisatie: blijf in je luie stoel zitten, voel je sterk door naar propaganda te kijken en laat het Kremlin alles maar regelen.

Achter de retoriek van de zelfopoffering laat Poetins propaganda altijd ruimte voor eigenbelang of, op z’n minst, zelfbehoud. Je trekt naar de oorlog en kraamt volop patriottische onzin uit, maar natuurlijk doe je mee omdat je mag plunderen en verkrachten. Je kickt op patriottische praatjes thuis, maar je wilt vooral een graantje meepikken, met corruptie groot en klein.

Het is Poetins truc om eigenbelang in te kleden als patriottische propaganda. Nu dreigen die twee opgesplitst te raken. Naar het front gaan betekent niets anders dan een zinloze dood. Het wordt steeds duidelijker dat de ‘gedeeltelijke’ mobilisatie helemaal niet gedeeltelijk is; mensen worden van straat geplukt en naar de oorlog verscheept.

Op sociale media is de stemming rond de mobilisatie erg negatief. In peilingen zijn zelfs Poetin-gezinde Russen tegen. Het was de bedoeling dat de oorlog in Oekraïne een film was, en geen persoonlijk offer.

Lemen voetjes

Ook Poetins dreiging met een kernoorlog kan averechts werken. Ze is bedoeld om het Westen en Oekraïne te intimideren, maar kan zijn eigen volk nog meer de stuipen op het lijf jagen. Als Russen van iets banger zijn dan van Poetin, dan wel van een kernoorlog – en nu is hij het die er een dichterbij brengt.

Is het risico om tegen Poetin in te gaan groter dan achter hem te blijven staan? Dat is de afweging die zowel de elite als de ‘gewone’ Russen met wie ik onlangs gesproken heb, maken. Tot dusver leek in opstand komen het grotere risico; zal de nucleaire kwestie dat veranderen?

Veel hangt af van hoe de internationale gemeenschap reageert. We moeten tonen dat hoe verder hij opschuift richting nucleaire dreiging, hoe verpletterender de reactie zal zijn; militair, economisch en diplomatiek. Hij zal zelfs China kwijtraken.

De steun van de publieke opinie verspelen is in Rusland niet hetzelfde als in een democratie. Het mondt niet onherroepelijk uit in protesten, laat staan in het verliezen van onbestaande verkiezingen.

Maar in staat zijn om de publieke opinie te controleren door angst en propaganda, is een van de pijlers van het tsarisme. Poetin is de controle kwijt over de militaire situatie. De teugels verliezen over de propaganda zal erop wijzen dat er in die glimmende fascistenlaarzen lemen voetjes schuilgaan. Daar moeten we nu op trappen.

Peter Pomerantsev, Britse journalist, in Kiev geboren

DS, 27-09-2022 (The Observer)