‘Dit gaat bloedig worden. Heel bloedig’


Hoe kan het dat ruim de helft van de Braziliaanse kiezers op een antidemocratische, racistische, misogyne ophitser als Jair Bolsonaro gaat stemmen? De haat tegen de rode PT is het gaan winnen van de afkeer van Bolsonaro.


De uitslag van de eerste ronde was nog niet binnen of de hetze begon. ‘De rechtse vrouwen zijn mooi en bedreven. De linkse hariger dan teven.’ Spreekkoren voor het huis van oud-paratroeper Jair Bolsonaro in Rio. Mannen, rood aangelopen van vreugde, maakten de bekende schietgebaren die hun leider zelfs op zijn ziekbed bleef maken. ‘Jullie moment is gekomen, smerige poten. Vanaf nu vermoordt Bolsonaro alle homo-malloten.’ Een geblondeerde dame gehuld in de Braziliaanse vlag schreeuwde hees: ‘Dood aan de communisten.’ Ze hield een bordje omhoog: ‘God, Gezin en Vaderland’.

Diezelfde nacht nog viel de eerste dode. Een leraar van de dans-vechtsport capoeira werd door een Bolsonaro-aanhanger in een café vermoord. De beroemde mestre kreeg twaalf messteken in zijn rug. De reden? Hij had voor Haddad gestemd, de kandidaat van de linkse arbeiderspartij (PT) die het dit weekend in een vrijwel bij voorbaat verloren race opneemt tegen Bolsonaro.

Het is of er een deksel van een hogedrukpan is gesprongen. Opeens wordt het land overspoeld door verongelijktheid en haat. Een vrouwelijke journalist werd op klaarlichte dag door twee Bolsonaro-aanhangers overmand. ‘Wanneer mijn commandant straks wint, zijn jullie van de pers allemaal dood’, schreeuwden ze terwijl ze haar gezicht, keel en armen met een mes bewerkten. Volgens de journalistenvakbond zijn al meer dan tweehonderd leden persoonlijk bedreigd of aangevallen.

Plotseling moet iedereen die ‘anders’ is of denkt, het ontgelden. Een homoseksuele man werd in zijn huis aan zijn voeten opgehangen en gemarteld. Toen de dader terugkwam en hoorde dat de man dood was, riep hij: ‘Leve Bolsonaro’. In São Paulo werden twee zwarte zussen in een lunchroom uitgescholden door een man in Bolsonaro-shirt: ‘Wat doet jullie beestenstal nog hier? Straks, met Bolsonaro, mogen we jullie allemaal afmaken.’ Een tv-presentator die riep: ‘Jij die geen Bolsonaro stemt, sterft nog vóór Kerstmis.’

De lijst is eindeloos en wordt elke dag langer. De onafhankelijke onderzoekssite Agência Pública die de agressie-aanvallen documenteert en op waarheid controleert, stelt dat negen op de tien uit het Bolsonaro-kamp komen.

‘Wie had dit ooit gedacht?’ ‘Het gaat zo snél!’ Verbijsterd zitten we bij mij thuis aan tafel, ik en een groep vrienden. Normaal zouden we ergens buiten of in een kroeg hebben afgesproken, maar de sfeer op straat is grimmig. Op internet is het al niet beter. Wat gebeurt er? Nog geen twee weken geleden stonden we met de grootste vrouwendemonstratie ooit op pleinen vrolijk te zingen met onze anti-Bolsonaro bordjes: ‘#NietHij’. Nu haalt iedereen zijn PT-speldjes of regenboogvlaggetjes van zijn kleren. Bumperstickers worden weggekrast. ‘Met deze kop van mij ga ik echt geen propaganda maken’, zegt een van de zwarte vriendinnen terwijl ze haar krullen nerveus om haar vinger windt. Gisteren kreeg ze bericht van een andere vriendin die in Copacabana was aangevallen vanwege haar ‘#NietHij’-button. ‘Slet, ga naar huis, de afwas doen’, riepen de mannen terwijl ze haar de kleren van het lijf probeerden te rukken. ‘Zo meteen zal Bolsonaro jullie communistische teven je plek wijzen.’

Op een plein vlak bij ons in de buurt werd een vrouw met haar zesjarige dochtertje vanwege een button in haar gezicht geslagen door Bolsonaro-aanhangers. Vrouwen met kinderen vluchtten een apotheek binnen. De bolsonaristen losten zes schoten. ‘Als we nu al niet meer voor onze mening kunnen uitkomen… Wat betekent dit als hij straks wint?’ vraagt de vriendin met de krullen verslagen. ‘En wat betekent het voor onze levens?’ komt een andere vriend tussenbeide. ‘Als die moraalridders zich gaan bemoeien met wie in je eigen huis de afwas doet. Met wie je naar bed gaat. Waar is de grens?’ Een aantal homoseksuele vrienden is zo in shock dat ze er niet over willen praten.

Intussen doet Bolsonaro niets om de geest terug in de fles te stoppen. ‘Wie is neergestoken, dat ben ik verdomme’, bulderde hij na de moord op de capoeira-leraar. ‘Wat heb ik ermee te maken als een vent met een T-shirt van mij aan overdrijft?’

‘Haat, haat, haat’, zegt een van de vrienden aan tafel terwijl hij door zijn WhatsApp-groep van onderwatervissers scrollt. Zo houdt hij bij wat er in het Bolsonaro-kamp gebeurt. WhatsApp is een van de geheimen van het succes van Bolsonaro. Door de versleuteling kunnen berichten niet gecontroleerd of weggehaald worden en zo blijven leugens eindeloos rondgaan in de gesloten wereld van de appgroepen. Onze vissersvriend toont een bericht, dat eerder door Facebook geblokkeerd werd. Het is een lijst met mensen die een ‘communistische staatsgreep’ aan het beramen zouden zijn en dus ‘aangepakt moeten worden’. Met ogen vol verbazing zien we beroemde sambaspelers voorbijkomen. Bekende schrijvers, cabaretiers, musici en journalisten. Mensen die niets met de politiek te maken hebben. ‘In welke waanzin zijn we terechtgekomen’, zegt een vriend die zijn geliefdste zangeres op de lijst ziet staan. ‘Dit maakt me doodsbang.’

We praten over het meisje dat in São Paulo door de politie werd opgepakt omdat ze ‘#NietHij’ op de muur spoot. Ze werd geboeid en tegen de grond geslagen. Op het bureau moest ze zich op bevel van de vrouwelijke hoofdcommissaris uitkleden. Ze werd naakt in de cel gezet. ‘Alle agenten liepen lachend langs de tralies’, vertelde de negentienjarige aan Agência Pública. Zes uur later werd ze door een agent bij de haren gegrepen en gedwongen te zeggen: ‘Hij wél, Bolsonaro wél.’ Pas daarna werd ze vrijgelaten. Volgens de politie was ‘alles volgens de regels’ verlopen.

De vriendin met de krullen schudt haar hoofd. ‘Nu gebeurt dus ook in de middenklasse wat we in de sloppenwijk altijd al meemaken.’ Ze kijkt omlaag naar haar vingers. ‘Dit gaat bloedig worden. Heel bloedig.’
Rouw om een beroemde Capoeira-meester Moa do Catende, die vermoord werd door een Bolsonaro aanhanger omdat hij voor Haddad had gestemd, de kandidaat van de linkse arbeiderspartij (PT). © Arisson Marinho / AFP / ANP

Vanuit zijn luxe flat in Rio kondigt Bolsonaro alvast ‘het einde van alle activismen’ aan. Op zijn befaamde blaftoon praat hij over het ‘ordentelijke en deugdzame’ Brazilië dat straks zal verrijzen als onder hem ‘alle eerzame burgers zich (mogen) bewapenen’. Niet alleen criminelen, maar ook activisten vallen inmiddels onder Bolsonaro’s categorie ‘individuen die het niet verdienen als mensen gezien te worden’ en dus gemarteld en geëxecuteerd mogen worden.

Intussen komen in de hoofdstad Brasilia dagelijks acht hoge legergeneraals en één burger bij elkaar om het regeringsprogramma uit te werken. De burger is Paulo Guedes, een econoom uit de ‘Chicago School’ die onder dictator Pinochet de harde neoliberale koers in Chili uitdokterde. De groep vergadert op geheime adressen. Vier tot vijf generaals uit het clubje zullen minister worden. ‘Wij zijn een technisch team’, zei brigadegeneraal Ribeiro Souto tegen het weekblad Época. ‘Maar we leveren wel de basisprincipes.’

Wat die ‘principes’ voor het onderwijs betekenen is inmiddels duidelijk. Minder geld, en nieuwe lesprogramma’s ‘gebaseerd op God en gezinswaarden’. Nu zijn de openbare scholen nog ‘broedplaatsen van cultureel marxisme en de ideologie van het geslacht’ waar kinderen worden opgevoed tot ‘communisten, pedofielen en homoseksuelen’. Ook zullen overal militaire openbare scholen worden opgericht. Onder leiding van legerofficieren en militaire politieagenten zullen vooral kinderen uit ‘gevaarlijke gebieden zoals de sloppenwijken’ worden gedrild in ‘gehoorzaamheid en discipline’.

Voor de failliete gezondheidszorg bestaat de Bolsonaro-oplossing uit preventie: ‘Precies zoals de officier zijn soldaten in de kazerne leert hun tanden te poetsen en hun gat te wassen moet het volk worden opgevoed’, verklaarde Bolsonaro vorige maand. Dat zou miljoenen besparen. ‘Wist je dat ze van honderden mannen al hun geval hebben moeten amputeren? Het volk gooit een biertje over zijn ding en denkt dat het schoon is, hahaha.’

In de sloppenwijken van Brazilië zal het een bloedbad worden. Het voorbeeld voor Bolsonaro en zijn generaals is Rio. Eind februari is de deelstaat onder militair gezag geplaatst. Het geweld neemt hier sindsdien niet af maar juist toe. Tijdens 372 legeroperaties zijn in de favela’s 370 wapens gevonden. Elke dag vermoorden leger en politie twee sloppenwijkbewoners om een geweer, pistool of mes in beslag te nemen. Sinds de militaire ingreep is het aantal burgerslachtoffers met 140 procent toegenomen.

De ombudsman kwam onlangs met een vernietigend rapport. Het vernederen en verkrachten van jonge vrouwen door de ordetroepen in de sloppenwijken is aan de orde van de dag. Huizen van bewoners worden zomaar binnengevallen. ‘Ongeveer twintig soldaten trapten de deur in, sloegen me, visten met hun hand de kip uit de pan en aten de yoghurt van mijn kleinkinderen op’, vertelde een oude vrouw tegen de onderzoekers. ‘Ze namen mijn tv en mijn spaargeld mee.’ Een man vertelt hoe bewoners die naar hun werk gaan bijna dagelijks een klap met een geweerkolf ‘als ontbijt’ krijgen. ‘Ze doen alsof iedereen een bandiet is, terwijl ik in mijn overall ben en mijn werkbriefje toon.’ Veel mobieltjes worden stukgegooid of ‘in beslag genomen’. ‘We waarschuwen elkaar via WhatsApp voor de schietpartijen’, vertelt een jonge vrouw. ‘Maar zij zeggen dat we collaboreren met de drugshandel.’ Bij bars en winkeltjes bedienen leger en politie zichzelf gratis. Bij schietpartijen worden scholen als buffer gebruikt. En dan zijn er de executies. ‘Bij de laatste operatie vermoordden ze twintig drugshandelaren midden op het plein. Heel wreed, met messen. Nadat ze zich al hadden overgegeven’, vertelt een getuige. Een ander vertelt hoe drie vermeende drugshandelaren op klaarlichte dag de kogel kregen. ‘Ze gooiden de lijken in de achterbak. Eentje bewoog nog. Ze lieten niemand toe. De agenten gingen rustig zitten lunchen en lachen met die lichamen in de achterbak.’

Met Bolsonaro zal het nog erger worden. Officieel moeten agenten en soldaten zich nu verantwoorden voor een moord. Er zijn ook regels voor aanhouding en het binnenvallen van woningen. Bolsonaro gaat dit allemaal afschaffen. ‘Eerst schieten, dan kijken wie het is’, is zijn adagium. ‘Een agent of soldaat verdient een lintje voor iedere dode.’

Niet toevallig vormen leger en politie de harde kern van de Bolsonaro-aanhang. Kazernes en politiebureaus zijn volgeplakt met zijn grijnzende hoofd, waardoor veel mensen al geen aangifte meer durven te doen. Ook zijn er nog nooit zoveel militairen en politiemensen verkozen. Over een meerderheid in het congres hoeft Bolsonaro zich dus niet meer druk te maken. Hij benadrukt hoe hij met de stemmen van de parlementaire lobby’s van de ‘koe’ – grootgrondbezitters, de conservatieve pinksterkerken en ‘de kogel’ (Bolsonaro-aanhangers) – door het parlement kan krijgen wat hij wil. Het centrum en democratisch rechts zijn verslagen. Wie daar nog wel zit verkast halsoverkop naar het Bolsonaro-kamp.

De paratroeper kan nu dus rustig ontkennen dat hij op korte termijn een coup zal plegen. Want de staatsgreep is al begonnen. Anders dan in het Amerika van Trump zijn de instituties van de jonge Braziliaanse democratie manipuleerbaar en broos. Vorige week gaf de militaire inlichtingendienst openlijk toe dat ze geïnfiltreerd zijn in de PT-campagne van Haddad. Justitie is zwak en partijdig. Niet voor niets zit de PT-leider Lula voor een opgeklopte beschuldiging in de gevangenis, terwijl de andere corrupte partijleiders vrij rondlopen. Ook de nieuwe voorzitter van het hooggerechtshof noemt de door Bolsonaro bewonderde militaire staatsgreep van 1964 nu een ‘beweging’ en geen coup meer. De opperrechter stelde een generaal uit het militaire vergaderclubje aan als zijn rechterhand. Bolsonaro zelf heeft al aangekondigd dat hij het hooggerechtshof met tien door hemzelf benoemde rechters wil uitbreiden. Wie kan zich nog verzetten?
‘Heeft de PT die hongerdictator in Venezuela veroordeeld? Nee toch? Nou dan’

Bolsonaro gaat ondertussen door met het preken van haat. Afgelopen zondag sprak hij zijn aanhang online toe. ‘Wij zijn nu de meerderheid. Wij zijn het echte Brazilië. Zij hebben verloren. Als het rode uitschot hier wil blijven, zal het zich moeten onderwerpen aan ónze wet: of ze vertrekken, of ze gaan het gevang in’, hield hij hun voor. En: ‘Meneer Lula da Silva, ik zeg je: je zal verrotten in de bak. En jij Haddad, gaat hem gezelschap houden. Omdat jullie zoveel van elkaar houden mag je samen verrotten in het gevang.’

‘Weet je dat je alleen in Brazilië nog zoiets achterlijks als mensenrechten hebt?’ Luidkeels praten de jongens door de bus, alsof er niemand anders in zit. Ze zijn op weg naar hun privéschool. Telgen van de rijke blanke bovenlaag. De economische elite die Bolsonaro als eerste op het schild hief. ‘Haddad is erger dan Cuba en Venezuela bij elkaar’, bauwen de jongens hun ouders na. In de rijke wijken werd op potten en pannen geslagen. Gesteund door conservatieve media, zoals de machtige Globo, begonnen ze een geslaagde campagne om de PT de nek om te draaien.

Langzaam is de haat jegens de rode PT het gaan winnen van de afkeer van Bolsonaro. Zoals gebeurt met autocratische volksmenners krijgt Globo nu hard de pin op de neus. ‘Fake media’, noemt Bolsonaro hun kranten- en televisie-imperium, omdat ze hem niet altijd de lucht in prijzen. ‘Zodra ik president ben maak ik jullie kapot’, belooft hij.

Bolsonaro kan het zich permitteren. Hij heeft de totale toewijding van TV Record, het op een na grootste televisienetwerk van het land. De zender is in handen van de machtige en puissant rijke pinksterkerk, de ‘universele kerk van het rijk van God’. Zoals voorspeld gingen de oerconservatieve protestantse pinksterkerken – dertig procent van de gelovigen – als één blok achter de paratroeper staan.

De oorspronkelijk door Globo verspreide opvatting dat de PT in zijn eentje verantwoordelijk zou zijn voor ongeveer alle gebreken van Brazilië, werd intussen tot de laatste druppel uitgemolken. Zowel door de kerken als door Bolsonaro zelf. En toch. Hoe is het mogelijk dat meer dan de helft van de kiezers op een anti-democratische, racistische, misogyne ophitser gaat stemmen? In Brazilië zijn zowel de armen als de zwarten als ook de vrouwen in de meerderheid. Met zestig procent in de peilingen stemt zondag dus een niet gering deel van die groepen ook voor Bolsonaro.

In het centrum stap ik uit de bus en raak ik in gesprek met de gekleurde vrouw van het bikinistalletje. ‘O mijn dochter, hou op.’ Ontdaan legt ze haar hand op mijn arm. ‘Ik ben doodsbang. Dit wordt de bom van Hiroshima!’ Ze vreest de haat en het geweld die zullen oplaaien. Ze is zich bewust van het gevaar van een autoritair regime. Toch stemt ze Bolsonaro. Drie keer heeft ze op de PT gestemd. ‘Maar het is afgelopen. Dat kán niet meer. Over mijn lijk.’ Nee, het is niet alleen de corruptie waar de PT vrolijk aan meedeed. ‘Als ze nou nog sorry gezegd hadden.’ Het is de arrogantie. In de eerste ronde stemde ze niet op hem, hoor. Maar misschien heeft Bolsonaro zelfs wel gelijk als hij zegt dat Brazilië met de PT nog erger dan Venezuela zou worden. ‘Hebben ze die hongerdictator daar veroordeeld? Nee toch? Nou dan.’

Terwijl ze de bikinipop voorzichtig met de billen naar voren draait vertelt ze over haar leven. Twee kinderen die ze door keihard werken naar particuliere scholen heeft kunnen sturen, zodat ze een beetje goed onderwijs kregen. ‘En wat is er nu voor hen over?’ Niets. Alleen werkloosheid. ‘Het is niet zo gek hoor, om eens iets heel anders te proberen. Bovendien pakt hij criminelen aan.’

Met een schroef om mijn keel loop ik verder. Zien mensen dan echt niet hoe ze tegen hun eigen belangen stemmen? Begrijpen ze niet dat ze een sluis openzetten die straks misschien niet meer is dicht te krijgen? Zonder het goed te beseffen sta ik opeens voor het oude electorale gerechtshof. Een protserig gebouw vol blootborstige godinnen. Op de gevel is met enthousiaste letters de nieuwe tentoonstelling aangekondigd: De loop van de democratie in Brazilië. Is dit toeval? Het museumpersoneel schrikt zich kapot als ik binnenkom: ‘U bent de eerste’, hijgt de caissière.

Ik loop door de zaal van dictator Getúlio Vargas (1930-1945). Een paar zalen verderop sta ik midden in de militaire dictatuur (1964-1985). Onder een gigantische foto van generaal Castelo Branco staat een pikzwarte suppoost zich te vervelen. ‘Bent u niet bang dat dit zo meteen wéér gebeurt?’ vraag ik hem. De man lacht een innemend beugeltje bloot. ‘Welnee’, zegt hij sussend. ‘Wees gerust, dat zal niet gebeuren. Bolsonaro roept die dingen misschien wel. Maar hij meent het niet.’ Natuurlijk gaat de suppoost zondag op hem stemmen. ‘Op wie stem je liever? De marionet van een man die in de gevangenis zit? Of iemand die nog nooit op corruptie betrapt is?’ Ik antwoord dat de partijen waarvoor Bolsonaro de laatste dertig jaar in het parlement zat, allemaal tot over hun nek in de corruptie zaten. Zou het kunnen dat Bolsonaro geen smeergeld kreeg, omdat hij daar gewoon te onbetekenend voor was? Meewarig schudt de suppoost zijn hoofd: ‘U moet niet alles geloven wat het fake nieuws u vertelt hoor.’ Want één ding is zeker: ‘Bolsonaro is altijd voor de doodstraf geweest en voor het afmaken van bandieten. Het is de enige manier.’

Als ik de snel donker wordende stad in loop schieten me de woorden van cineast Cacá Diegues te binnen: ‘Wij Brazilianen lijden aan een onverbeterlijke vorm van magisch sentimentalisme’, schreef de filmmaker eens. ‘Met een glimlach om de lippen werpen we ons steeds weer in de omarming van koningen, edellieden, kolonels en dictators. De perverse afhankelijkheid waaruit dit land is geboren cultiveren we keer op keer opnieuw.’


De Groene Amsterdammer, 24-10-2018 (Marjon van Royen)