ChatGPT brengt complotdenkers op andere ideeën: “Wat je zegt, is begrijpelijk, maar...”


Discussies met complotdenkers zijn moeilijk en ergerlijk. Of toch voor mensen. Een chatbot heeft er minder moeite mee: na een korte conversatie verschuift de samenzweringstheorie en krimpt de overtuiging.


Complotten bestaan in maten en soorten, van ‘weggemoffelde’ buitenaardse wezens en de ‘moord’ op prinses Diana tot het coronavirus dat een uitvinding zou zijn om het volk onder de knoet te houden. Amerikaanse onderzoekers maakten een lijst van vijftien samenzweringstheorieën, rekruteerden vervolgens meer dan 2.000 proefpersonen die erin geloofden en liet hen praten met een chatbot. De resultaten van het onderzoek aan het Massachusetts Institute of Technology werden gepubliceerd in het gerenommeerde vakblad Science.

ChatGPT kreeg een korte, persoonlijke omschrijving van een complot en werd daarna gevraagd om de complotdenker op andere ideeën te brengen. De chatbot hield rekening met 12 extra parameters, netjes gestipuleerd in AI-prompts zoals “vermijd de confrontatie”, “erken het emotionele aspect van een samenzweringstheorie”, “breng feiten aan die het complot ontkrachten”, “geef alternatieve verklaringen” en “moedig kritisch denken aan”.

Na een gesprek van nog geen tien minuten zakte de overtuiging van de complotdenkers met 20 procent, zo gaven ze aan op een schaal. De verschuiving was bovendien duurzaam. Twee maanden later bleef hun overtuiging in diezelfde mate gewijzigd.

De studie geeft een voorbeeld van een complotdenker die gelooft dat de Amerikaanse overheid zelf achter de aanslagen op de Twin Towers zit. “Wat je zegt, is compleet begrijpelijk”, zegt de chatbot. “De complexiteit en de schaal van de gebeurtenissen die dag doen twijfels rijzen.” De chatbot geeft aan waar de complotdenker een punt heeft, maar weerlegt aan de hand van feiten de conclusies die hij eruit trekt. De complotdenker vindt het daarna vreemd dat president George W. Bush niet gealarmeerd leek toen hij het nieuws van de aanslag hoorde, de chatbot legt uit dat Bush “ervoor koos om kalm te blijven en paniek te vermijden”. ChatGPT antwoordt: “Scepsis is een gezond onderdeel van kritisch denken, maar je moet ook erkennen dat de bewijzen ingaan tegen je aanvankelijke vermoedens.”


Slimme argumenten

Olivier Klein, professor sociale psychologie aan de ULB, is onder de indruk van de resultaten. “Complottheorieën laten zich zeer moeilijk ontmijnen, aanhangers zijn vaak flink beslagen in het onderwerp. Een menselijke gesprekspartner heeft zelden genoeg expertise. Het voordeel van een chatbot is dat hij toegang heeft tot alle data en argumenten.”

“Nochtans heeft ChatGPT geen benul van argumenten”, bemerkt Tim Van de Cruys, professor computerlinguïstiek aan de KU Leuven. “Grote taalmodellen zoals die van ChatGPT zijn een kwestie van statistiek. Een chatbot berekent voortdurend de waarschijnlijkheid van het volgende woord. Van retorica, of trucs om argumenten slim te verpakken, heeft het systeem geen kaas gegeten. Of een argument een goed argument is, is de verkeerde vraag, het is alleen de waarschijnlijkheid die telt.”

Het is de complotdenker die er op zijn beurt een sterk argument in herkent, zegt Klein. “Taalmodellen worden weliswaar alsmaar krachtiger, maar onderschat de biologische imprint van de mens niet. We zijn geprogrammeerd voor taal. Of taal nu van een machine komt of niet, iedereen leidt er mening en betekenis uit af. Dat was al zo bij Eliza, de allereerste chatbot uit de jaren 60. Het was een programmaatje van niks, maar de proefpersonen schreven er toch menselijk bewustzijn aan toe.”


Neutrale partij

Klein oppert dat het misschien net de machine is die het verschil maakt. “Een chatbot blijft zich gedragen, in tegenstelling tot vrienden en familie. Een machine kent geen ergernis en laat zich er dus ook niet door beïnvloeden. Menselijke conversaties zijn veel gevoeliger voor degeneratie, zeker als het over samenzweringen gaat.”

“Complottheorieën zitten vaak diep geworteld in een psychologie van ongerustheid en boosheid. Om de emotie in een complot*theorie te bereiken, moet je zonder te oordelen op zoek naar gemeenschappelijke gronden. Ik raad het je af om het op kerstavond te proberen, maar met rationele argumenten haal je het zeker niet. Bovendien hebben complotdenkers vaak geen vertrouwen in menselijke bronnen”, zegt Klein.

En dan komt een chatbot sneller over als een neutrale partij, niet meer dan een computer, onafhankelijk van big pharma of een regering. “Zo schept artificiële intelligentie de illusie van transparantie”, zegt Klein. “Terwijl een chatbot eigenlijk helemaal niet zo neutraal is. Het is een black box vol bias en vooroordelen.”

Klein vindt het desondanks goed nieuws dat artificiële intelligentie in staat is om complotdenkers zo snel op andere gedachten te brengen. “Al heb ik moeite met mirakeloplossingen, ook technologische. Samenzweringstheorieën hebben altijd bestaan. Het kan toch niet de bedoeling zijn om ze af te schaffen. De samenleving is niet gebaat bij een totaal vertrouwen in alles en iedereen. Mensen moeten kritisch kunnen blijven. Maar complotdenken blijft natuurlijk een discipline apart.”


DS, 13-09-2024 (An Olaerts)