actualiteitsforums - Enkele post bekijken - Interview Filosofe Susan Neiman

Vijf redenen waarom u Susan Neiman moet lezen

Filosofe Susan Neiman ontving deze week de Spinozalens, een tweejaarlijkse prijs voor een 'internationaal vermaard denker over ethiek en samenleving'. Waarom moet u haar werk kennen?

1. Ze begrijpt de pijn van links

Stel, u bent links. U bent dus op zoek naar een verhaal. Types als Hans Spekman sturen u de straat op, maar wat gaat u de mensen vertellen? U spit de indrukwekkende stapel met commissierapporten door waarmee de partij van Spekman aan zelfonderzoek doet. Of liever: zelfkastijding. U stelt vast dat de club óók op zoek is naar een verhaal.

Susan Neiman begrijpt u. 'Links is niet alleen gestopt met het zoeken naar signalen van de vooruitgang, de meeste energie wordt gespendeerd aan de horizon afturen op zoek naar tekens van falen', schreef de filosofe in haar boek 'Morele Helderheid' uit 2008. Die zit.

Er waren momenten dat u het had gevonden. Bijna. Obama gaf u - heel even - een yes we can-gevoel. Ach, Obama. De Arabische lente, ook zoiets. Dichter bij huis bloeien ook geen duizend bloemen. De trein van de Europese broederschap raast verder, maar de mensen willen er niet in zitten. Hoe monter men in Brussel zichzelf ook overbodiger probeert te maken, het populisme ebt niet weg. "Ietwat ouwelijk en afgetobt", noemde paus Franciscus Europa deze week. Ook hij mist het verhaal.

Neimans analyse: het uiteenvallen van de Sovjet-Unie bezorgde links een trauma. Uit schaamte voor Stalins goelags belandde het socialisme op de schroothoop van de geschiedenis. Die goelags ondermijnen de legitimiteit van de socialistische idealen evenmin als de inquisitie de christelijke idealen, schrijft Neiman. 'Maar nadat de balans was opgemaakt, stonden aan het eind van de eeuw niet zozeer bepaalde principes in diskrediet als wel het hele idee van principieel handelen.'

Wat overblijft: cynisme. 'Wie geen socialist is op zijn twintigste, heeft geen hart; wie het nog is op zijn veertigste, heeft geen verstand'. Dat soort clichés. Neiman - zelf bijna zestig - heeft er een bloedhekel aan.

Daar staat u, op straat. Er waait een akelig rechtse wind. De wereld ziet scheel van de ongelijkheid. Piketty! Gretig stort u zich op de nieuwe Marx uit Parijs. U verwelkomt hem in het Amsterdamse Paradiso als een Messias.

Susan Neiman snapt die behoefte. Ze doorliep met verve alle stadia van hoop en wanhoop die u ook heeft doorlopen. Ze leefde als tiener in een commune. Ze was erbij toen Obama campagne voerde, folderend in de achterstandswijken van Indiana. Natuurlijk is ze door zijn presidentschap ontgoocheld, zegt ze nu. Haar nieuwste helden: Piketty. En de paus.

2. Radicaliserende moslimjongeren begrijpt ze óók

De mens heeft volgens Neiman een onuitroeibaar verlangen naar idealen. Zo verklaart ze ook oprukkend fundamentalisme onder moslimjongeren: vanuit een honger naar een overstijgend perspectief, naar 'transcendentie'.

'Zeer interessant en nuttig', noemt de Leuvense hoogleraar Frank Vandenbroucke, dit jaar juryvoorzitter van de Spinozaprijs, deze analyse. "Volgens Neiman zoeken deze moslimjongeren dus idealen waar ze voor kunnen leven en ook sterven. Ze omarmen soms gruwelijke ideologieën, zeker. Maar je lost dit probleem niet op door alleen sociaal-economische omstandigheden te veranderen. Juist het materialisme van onze samenleving drijft de jongeren in de armen van radicaal gedachtegoed, zo schrijft Neiman. Als consumeren de enige waarde is die je hun kunt bieden, moet je niet verbaasd zijn dat ze hun heil elders zoeken."

3. Ze durft idealen te hebben

"Ik walg van een cultuur die mij vertelt dat de betekenis van het leven eruit bestaat om zo veel mogelijk geld te verdienen en zo veel mogelijk dingen te kopen", vertelde Susan Neiman twee jaar geleden in Trouw. "Politici in Europa durven geen tegengas te geven. Ze zijn bang geworden om met idealen aan te komen en durven de eigen Europese cultuur, die geënt is op de Verlichting, niet uit te dragen."

Precies hier ligt Neimans kracht. Zij is niet bang. Onverschrokken springt ze op de bres voor de oude idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap, in boeken waarin zij zowel gepassioneerd als grondig herbronning zoekt bij denkers als Immanuel Kant. "Wat mij bevalt", schreef columnist en essayist Bas Heijne in NRC Handelsblad, "is de ongegeneerde filosofische strijdlust".

Susan Neiman noemt zich socialist en schaamt zich er niet voor. Ze gelooft in vooruitgang. Ze hekelt het relativisme dat ze om haar heen ontwaart: de neiging om alle grote woorden tussen aanhalingstekens te zetten, als een lippendienst aan een cultuur die door en door ironisch is geworden.

"Een originele verdediger van de moderniteit", omschrijft Paul van Tongeren haar. Hij vindt dat een 'fris geluid', want kritiek op de moderniteit is binnen de filosofie juist heel erg in de mode, aldus de hoogleraar Wijsgerige ethiek aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Na twee wereldoorlogen, legt Van Tongeren uit, lag het optimistische mensbeeld van de Verlichting aan gruzelementen. Geloof in rationaliteit kwam in een kwaad daglicht te staan: technologie beloofde ons een heerlijke toekomst, maar bracht ons dood en verderf.

Kun je de Verlichting de Holocaust in de schoenen schuiven? Neiman vindt van niet. Critici maken een karikatuur van de Verlichting, betoogt ze. Die zou rede en technologie blind vereren. In 'Morele helderheid' maakt Nieman korte metten met dat cliché. En ze laat zien dat de waarden die Verlichtingsdenkers koesterden - geluk, eerbied, hoop, redelijkheid - onverminderd relevant zijn.

4. Ze is niet naïef

Wie was de eerste filosoof? Thales? Plato? In de essaybundel 'Afgezien van de feiten', dat deze week in verscheen, wijst Susan Neiman een andere kandidaat aan. De Bijbelse figuur van Job.

De vraag naar het kwaad is voor Neiman de vraag aller vragen, de oerknal van de filosofie. Haar magnum opus draagt niet voor niets de titel: 'Het kwaad denken: een andere geschiedenis van de filosofie'. Vandenbroucke: "Er is geen garantie dat de rede zal zegevieren. Neiman is zich daarvan terdege bewust."

Neiman zoekt een middenweg tussen blind utopisme en cynisch realisme. Een 'idealisme voor volwassenen', zoals ze dat noemt. Met Neiman in de hand kunt u dus gerust alle kwaad in de wereld onder ogen zien en tóch onvermurwbaar idealistisch blijven.

Hoe werkt dat? Vandenbroucke: "Cruciaal is het onderscheid van Kant tussen de wereld zoals zij is en zoals zij zou moeten zijn. Neiman hamert steeds op dit onderscheid. Je kunt die domeinen niet tot elkaar herleiden, het zijn verschillende categorieën. Je moet beide polen tegelijk in het oog houden. Die spanning is voor mij de essentie van haar denken."

Het gebeurt maar al te vaak dat feiten en idealen met elkaar verward worden, vindt Vandenbroucke. "Neem de politiek. Men gaat voor het haalbare, en verwart dat met het wenselijke. Maar je moet beginnen met het wenselijke. En dan met pragmatische stapjes voor het meest haalbare gaan. Idealisme is dus niet hetzelfde als naïef radicalisme."

5. Ze verlost u van uw Peter Pan-complex

Om als volwassen idealist door het leven te gaan moet u natuurlijk wel eerst volwassen worden. Volgens Susan Neiman is dat niet vanzelfsprekend. In haar boek 'Waarom zou je volwassen worden?' constateert ze dat onze cultuur er alles aan doet om mensen kinderlijk te houden. De jeugd is de beste tijd van het leven, vanaf pakweg je dertigste is het een langzame, maar besliste neergang richting graf. Het Peter Pan-complex noemt ze dat. Een cultus van de jeugd, in de hand gewerkt door consumptisme.

Volgens Susan Neiman drijft deze cultus op een verkeerd beeld van wat volwassen-zijn inhoudt. In Vrij Nederland zei ze onlangs: "Om volwassen te worden zou je je jeugddromen moeten verwerpen. Je moet je schikken in een bestaan dat een slap aftreksel is van het avontuurlijke leven dat je ooit voor ogen had. Niemand wil dat, vandaar dat we de illusie van de eeuwige jeugd blijven najagen."

Susan Neiman geneest u graag van die illusie. Het leven wordt beter als je ouder wordt, stelt ze. Ervaring leert je steeds handiger balanceren tussen droom en werkelijkheid. Met het ene oog op de feiten en het andere op de idealen. En dan moedig voorwaarts.

Wie is Susan Neiman?

De Joods-Amerikaanse Susan Neiman (1955) is een kind van de jaren zestig. Ze groeit op in het zuiden van de VS, loopt op haar veertiende weg van school en sluit zich aan bij de anti-Vietnambeweging. Ze studeert later filosofie in Harvard. Tijdens haar promotieonderzoek in de jaren tachtig woont ze enkele jaren in Berlijn. Ze schrijft er het autobiografische boek 'Slow Fire' (1992) over. Haar tweede boek zet de toon voor haar filosofische werk: 'The Unity of Reason: Rereading Kant' (1994). Ze zou Kant steeds weer blijven herlezen. Na docentschappen aan Yale en in Tel Aviv vestigt ze zich in 2000 in Berlijn. Ze is directeur van het Einstein Forum in Potsdam en ze schrijft. Het meest bekend werd ze met haar boeken 'Evil in Modern Thought: An Alternative History of Philosophy' (2002) en 'Moral Clarity: A Guide for Grown-Up Idealists' (2008).

Blog Trouw, 29-11-2014 (Wilfred van de Poll)