‘De pot op met realisme’

Susan Neiman. Waarom zou je volwassen worden? Ambo/Anthos, 2014.


No, Obama can’t. De Arabische Lente eindigde in geweld en radicaal idealisme drijft jonge westerse moslims in de armen van het kwaad, de Islamitische Staat. Toch pleit de filosofe Susan Neiman voor opgroeien tot idealisme.


‘Ouders willen hun kinderen opvoeden zodat ze opgewassen zijn tegen de wereld waarin ze leven. In het ideale geval zou opvoeding hen voorbereiden op het bijdragen aan een betere wereld.’

Het is met een krachtige, maar zware boodschap dat de filosofe Susan Neiman de lezer van haar laatste boek Waarom zou je volwassen worden? naar huis stuurt. Mogen ouders niet al tevreden zijn als ze hun kinderen zonder al te veel kleerscheuren hun plaats helpen vinden in een toch vrij harde wereld? Neen, vindt Neiman, opgroeien is het vinden van een volwassen idealisme, in weerwil van het heersende pessimisme en een alom verspreide TINA-ideologie; there is no alternative.

Susan Neiman is Amerikaanse, joods en al sinds 2000 directeur van het Einstein Forum in Potsdam, Duitsland. Rode draad in haar werk is de vraag wat ‘goed’ en ‘kwaad’ betekenen in de 21ste eeuw, en haar volhardend pleidooi om idealen en moraliteit een leidende rol te geven in de politiek. Dat onderbouwt ze met een even scherpzinnige analyse van de Verlichtingsfilosofen – Immanuel Kant is haar favoriet – als van de hedendaagse politieke en maatschappelijke realiteit. Neiman weet filosofie eigentijds te houden: ‘De voornaamste taak van filosofie bestaat erin ons gevoel van wat mogelijk is, te vergroten’, vindt de onversneden idealiste en activiste. Ze krijgt er maandag in Utrecht de prestigieuze Spinozalens voor.


Heeft het opgroeien van uw eigen kinderen u tot dit boek geïnspireerd?

‘De echte aanzet was een vraag van de uitgeverij, en de opmerking van een collega dat volwassenwording een impliciete rode draad is in mijn werk. Het is weliswaar geen klassieke filosofische vraag, maar ik breek graag uit het kader van de traditionele filosofie.’

‘Natuurlijk hebben mijn kinderen hun invloed gehad. Ik heb het boek trouwens opgedragen aan een van hen. Dat maakt dat ik nog zeker twee bijkomende boeken moet publiceren, want ik heb er drie.’


We moeten onze kinderen opvoeden om de wereld te verbeteren.

‘Dat is de kerngedachte van het boek, en ook van Kant en Rousseau, die ik uitgebreid behandel. Natuurlijk wil je op de eerste plaats je kinderen opvoeden zodat ze stand houden in een wereld vol onzekerheden en onvolmaaktheden.’


En een minimum van geluk bereiken, wat op zich al een hele opdracht is.

‘Absoluut. Maar het mag meer zijn. Ik onderzoek hoe mensen kunnen opgroeien met een blijvend verlangen om van de wereld een betere plaats te maken, zonder ontgoocheld te raken of te vervallen in cynisme.’

‘Ik vind dat een enorme uitdaging. Hoe leer je kinderen om vrede te vinden in een wereld die zo indruist tegen alles waar ze in geloven en naar verlangen? Het maakt me wat bezorgd om twee van mijn eigen kinderen. Ze zijn heel intelligent en heel kritisch, en onlangs vertelden ze me dat zelfs ik niet besef hoe erg de wereld eraan toe is, omdat ik niet vertrouwd ben met de sociale media. Want daar was hét onderwerp van de voorbije week niet Syrië of ebola, maar de vraag of Kim Kardashian al dan niet naaktfoto’s zou publiceren.’

‘Mijn kinderen hebben het daar zo moeilijk mee, dat ik me er zelf slecht door voel. Want ik heb ze natuurlijk willen opvoeden tot autonoom denkende volwassenen, maar ze zijn zo kritisch geworden dat ik bezorgd ben of ze wel gelukkig kunnen worden in een wereld die ze zo negatief inschatten.’


Ik ontmoette een briljante twintiger die zo graag de wereld wil verbeteren dat het hem verlamt.

‘De twintiger jaren zijn de moeilijkste periode in iemands leven. Tot dan hebben je ouders de belangrijkste beslissingen genomen. Nu moeten die jongvolwassenen zelf kiezen met welk lief ze het leven willen delen, wat ze zullen studeren, welke job ze willen uitoefenen, ervan uitgaand dat die beslissing de rest van hun leven zal bepalen. Het is moeilijk hen te doen inzien dat geen enkele keuze definitief is.’

‘We moeten allemaal in het reine komen met de vraag hoeveel compromissen we sluiten met de bestaande structuren, zonder onze hoop op verbetering te verliezen. Want om effectief te zijn in de wereld, moet je er in zekere mate ook in functioneren. Hoe ver ga je daarbij zonder je ziel te verkopen?’


Het gaat om de balans tussen het besef hoe de wereld is, en de rationele overtuiging hoe de wereld zou kunnen zijn?

‘Dat is wat Kant, de belangrijkste filosoof van de verlichting, ons leert.’


Bent u in die betekenis volwassen?

‘Natuurlijk niet. Opgroeien is een proces, geen eindpunt. Maar dat is een wijsheid die met de jaren komt. Ik stel me niet meer elke dag de vraag of ik mijn ziel verkoop. Het probleem van twintigers is dat ze daar wel de hele tijd van wakker liggen.’


Mij lijkt anders dat veel twintigers daar net niet van wakker liggen. Ze willen zo snel mogelijk volwassen worden, in de zin dat ze vlug hun diploma willen halen om dan een gezinnetje te stichten, een mooie auto en een huis te kopen, en twee keer per jaar op vakantie te gaan naar de Turkse Riviéra.

‘Natuurlijk zullen er altijd ontgoochelend veel mensen wedijveren voor de prijzen die de bestaande orde uitreikt. Maar ik zie tegelijk miljoenen mensen op straat komen tegen die orde. De Occupy-beweging is niet verdwenen. Ze blijft in verschillende gedaantes de kop op steken, laatst nog in Hongkong. En onlangs hebben we met het Einstein Forum een lezing van Thomas Piketty georganiseerd. Er kwamen drieduizend, hoofdzakelijke jongere toehoorders opdagen. We moesten er zelfs wegsturen, wegens plaatsgebrek. Dus neen, ik denk niet dat er vandaag minder jongeren zijn die zich de vraag stellen hoe ze een moreel leven kunnen leiden zonder hun ziel te verkopen, dan er in mijn generatie waren.’


De generatie van ‘68.

‘Ik was pas 13 in 1968, te jong om heel actief te zijn in de protestbeweging. Maar ik was wel meegesleept door de geest, en ben op mijn veertiende van thuis en van school weggegaan. Want ik wilde de revolutie niet missen.’

‘We vormden natuurlijk niet de meerderheid van de bevolking. We waren ook ontzettend naïef. De sixties veranderden een cultuur, niet het systeem. Ik was heel blij met de televisieserie Mad Men, omdat die heel goed illustreert hoe seksistisch, racistisch, homofoob en vals de cultuur van het naoorlogse Amerika was. De sixties hebben ons daarvan bevrijd.’

‘En rock-‘n-roll was natuurlijk niet voldoende om de macht van het kapitalisme te breken. Integendeel, het systeem heeft snel ontdekt dat vrouwen, homo’s en zwarten ook consumenten zijn. Na de val van het communisme heeft het neoliberalisme helemaal de overhand gekregen.’


En de obsessie voor de eeuwige jeugd, wat eigenlijk ook een uitvloeisel is van ‘68.

‘Het is waanzinnig en perfide om de jeugd zo op te hemelen.’


Waarom?

‘Omdat je twintigers voorhoudt dat ze de beste tijd van hun leven beleven, terwijl ze in volle identiteitscrisis zitten. En dertigers geef je het gevoel dat ze de beste tijd van hun leven al hebben gemist. Maar het is vooral problematisch omdat je als samenleving mensen wijsmaakt dat opgroeien een proces van permanente neergang is.’

‘Daar is geen empirisch bewijs voor. Integendeel, onderzoek leert dat mensen zich net gelukkiger gaan voelen met ouder worden. Ze voelen zich wijzer, zelfverzekerder, genereuzer. De mythe over de eeuwige jeugd wordt in stand gehouden omdat het de politiek en de zakenwereld goed uitkomt. Onze samenleving wil niet dat mensen opgroeien, want zo blijven we in de ban van onze nieuwste auto, smartphone, vakantiebestemming, of dagelijkse beslommeringen als werk of hypotheek. Speelgoed leidt ons af van volwassen vragen. Kant schreef daar al over: ‘Verlichting is de bevrijding van onze zelf opgelegde onvolwassenheid.’’


Uw generatie groeide op als marxist, en eindigde als bankier of reclamemaker.

‘Er zijn er ook veel professor, schrijver, sociaal werker of journalist geworden. Maar ik begrijp je vraag; wat doe je wanneer je doorkrijgt dat de revolutie niet om de hoek ligt? Je neerleggen bij de gang van zaken, er zelfs maximaal van profiteren? Of je idealen hoog houden?’

‘Ikzelf heb op mijn zeventiende de filosofie ontdekt. Ik heb wat Nietzsche en Sartre gelezen, en de biografie van Simone de Beauvoir, en beslist om filosoof te worden. Waarbij ik het geluk heb om me in mijn huidige positie niet te moeten opsluiten binnen de filosofie. Ik kan ook met mensen als Piketty in gesprek gaan.’


Wat ik eigenlijk bedoelde met mijn vraag is dat de huidige definitie van volwassen worden nogal vaak wordt samengevat in de laconieke zin: ‘Wie op zijn twintigste geen socialist is, heeft geen hart. Wie het op zijn vijftigste nog is, geen verstand.’

‘Ik zal op mijn zestigste nog altijd een socialist zijn. En op mijn sterfbed.’


Maar zelfs socialisten lijken soms te denken dat redelijkheid erin bestaat je neer te leggen bij de wereld zoals die is. En dat er hoogstens hier en daar wat moet aan worden gesleuteld.

‘En dat is precies waar ik met mijn boek tegenin ga. ‘Wees realistisch’ is een metafysische stellingname. Filosofen zijn al eeuwen opgedeeld in twee stromingen: ideeën zijn echt, versus de materie is echt. Kant was de eerste die de twee verzoende: filosofie kijkt naar de wereld zoals die is, maar met het oog op hoe die zou moeten zijn. Wees realistisch is codetaal om te zeggen: verwacht minder van de wereld, er is geen alternatief. En die houding druist regelrecht in tegen het Verlichtingsdenken en de hele idee van moderniteit.’

‘Toen ik een kind was, betekende realisme dat je je erbij neerlegde dat er nooit een afro-Amerikaanse president in het Witte Huis zou zetelen, dat vrouwen geen landen of multinationals zouden leiden en dat homo’s altijd in de kast zouden blijven, ... Mijn generatie heeft de wereld zo uitzonderlijk zien veranderen omdat ideeën en idealen wel degelijk de werkelijkheid vorm geven. De pot op met realisme.’


U pleit er vurig voor om idealen weer in het centrum te plaatsen van de politiek. Vandaar uw hartstochtelijke steun voor Obama. U hebt echter met ons allen moeten vaststellen: no, he can’t.

‘Omdat we het blijvende racisme in de Verenigde Staten schromelijk hebben onderschat. En ook de macht van het geld hebben we onderschat. Europeanen begrijpen niet in welke mate de wapenindustrie en andere machtige economische sectoren het Congres kunnen kopen.’

‘Obama heeft de vergissing gemaakt dat de kracht van de rede zou volstaan om zowel racisme en de macht van het geld te overwinnen.’


Dat moet een grote ontgoocheling zijn geweest voor een filosofe die gelooft in de kracht van de rede.

‘Een enorme ontgoocheling. Ook dat is deel van opgroeien. Dan zijn er twee opties: je erbij neerleggen, of proberen te begrijpen waarom het fout is gelopen om nog helderder te zien hoe de wereld behoort te zijn.’


Wat leert u dan uit dit falen?

‘Dat de strijd nu op de eerste plaats gevoerd moet worden tegen de macht van het geld. Vandaar dat ik zo blij ben met Piketty. Én met de nieuwe paus, ook al ben ik een joodse. Uit twee totaal verschillende hoeken horen we twee krachtige stemmen zeggen dat de echte morele kwestie van deze tijd de enorme ongelijkheid is in een geglobaliseerde wereld.’


Na Obama is Piketty uw nieuwe held?

‘Omdat hij toont dat de keizer geen kleren aan heeft. Mensen van mijn leeftijd kennen allemaal wel iemand die het geluk had geld te erven, daar appartementen mee liet bouwen en nu renteniert, terwijl wij nog elke dag naar het kantoor gaan om de hypotheek te betalen. Tot het boek van Piketty verscheen, beschouwden we dit soort gevallen als gelukzakken. We klagen daar niet over, want er zijn mensen die er veel erger aan toe zijn dan wij, burgers uit de middenklasse.’

‘Piketty toont aan dat zo’n rentenier geen kwestie van pech of geluk is, maar deel van een patroon. Zo werkt nu eenmaal kapitaal: het rendeert beter dan werken.’

‘En dit zijn nu precies de vragen die we niet stellen zolang we ons ons speelgoed kunnen blijven permitteren. Het verklaart trouwens de populariteit van Merkel in Duitsland. Niet voor niets noemen de Duitsers haar Mutti. Ze hoeven zich geen zorgen te maken, mama Merkel zorgt wel voor hen.’


U hebt ook moeten begrijpen waarom het idealisme van de Arabische Lente ontaardde in sectarisch geweld.

‘Ik ben naar Caïro geweest toen de euforie nog overheerste. De slimste persoon die ik daar ontmoette zei toen al dat de revolutie niet zou slagen, omdat het land onvoldoende was opgeleid voor zo’n diepgaande transformatie. Maar in Tunesië lijkt het wel te lukken.’


Ja, maar ondertussen drijft een vorm van ‘idealisme’ jonge westerlingen in de armen van Islamitische Staat.

‘Voor een stuk om dezelfde reden waarom de Arabische Lente faalt. Het religieuze fundamentalisme piekte niet toevallig met de overwinning van het marktfundamentalisme na 1989. In zekere zin proberen die jongeren los te breken uit die materialistische wereld waarin speelgoed de enige zin van bestaan is.’

‘Bij gebrek aan een echt socialistisch alternatief is religieus extremisme vandaag de enige oppositie voor globaal neoliberalisme. We zullen dat fundamentalisme pas stoppen op de dag dat we erkennen dat er een grond van waarheid zit in hun ongenoegen: louter consumeren kan niet de zin van het leven zijn. Zelfs hun bizarre eis om vrouwen in boerka’s te verstoppen, kun je pas begrijpen vanuit een wereld waarin de grootste vraag op sociale media is of Kim Kardashian er al dan niet in zou slagen het internet te doen crashen door haar blote kont te tonen.’


DS, 22-11-2014 (Lieven Sioen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB