actualiteitsforums - Enkele post bekijken - Het gevaar van de Poetin-doctrine

‘Oekraïne is in alle scenario’s verdoemd’

Sergej Karaganov, adviseur van president Poetin

Een van de meer gematigde Kremlindenkers voorspelt dat de oorlog in Oost-Oekraïne nog even verder zal woeden. ‘Rusland zoekt een confrontatie en weet dat Europa onmachtig is.’

De dag na de vliegramp bij Donetsk heeft president Vladimir Poetin zijn ‘medeleven’ overgebracht aan premier Mark Rutte. Een onderminister van Buitenlandse Zaken uit zijn regering en de senaatvoorzitter van de Federatieraad hebben op de Nederlandse ambassade in Moskou het rouwregister getekend. Daarbij liet het Kremlin het de afgelopen tien dagen. Opmerkelijk want Nederland is een van de drie belangrijkste handelspartners van Rusland. Bovendien heeft Den Haag zich de laatste maanden juist heel bescheiden getoond in het debat over de Westerse sancties.

Volgens Karaganov illustreert dit gebrek aan officiële empathie hoe diep het ressentiment in Rusland is ingesleten. Karaganov, decaan aan de prestigieuze Hogere Economische School van Moskou, is al decennia formeel en informeel adviseur van het Kremlin. Hij werkt ook voor Poetin.

‘Toen het Poolse presidentiële vliegtuig in 2010 bij Smolensk verongelukte, was er in Rusland meer medeleven met de Polen dan nu met de Nederlanders. En dat terwijl Russen geen sympathie hebben voor Polen, maar wel voor Nederland’, zegt Karaganov.

Hoe verklaart u dat geringe medeleven?

‘Rusland wordt geconfronteerd met existentieel gevaar. Nederland is maar een klein deel van dat probleem. In de lawine van beschuldigingen, tegenbeschuldigingen en scheldpartijen wordt het correcte gedrag van premier Rutte niet meer gezien. De vliegramp met de Boeing uit Amsterdam is de spreekwoordelijke “zwarte zwaan”: de voorspelbaar onvoorspelbare uitkomst van een crisis die twee jaar geleden is begonnen. In 2012 (toen Poetin voor de derde maal president werd, red.) begon het Westen Rusland onder zware druk te zetten. Het associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne was in 2013 een recept voor onheil. Het was de lont in het kruitvat. Oekraïne is zo kanonnenvoer in een geopolitieke strijd geworden. Ik hoop dat de mensen bij zinnen komen. Maar ik vrees het ergste.’

Het Westen verliest terrein

Volgens Karaganov gaat het in Oekraïne om meer. De geopolitieke confrontatie is ook een uiting van het slinken van de macht van Amerika en Europa. Het Westen verliest terrein op het Oosten en het Zuiden en slaat daarom om zich heen. ‘De stemming in de Verenigde Staten doet denken aan die van eind jaren zeventig: Vietnam, oliecrisis, groeiend anti-Amerikanisme en een sterker wordende tegenstander. Ook het Europese project verkeert in crisis. De Europese Unie leek af te drijven van de VS. Die trend bood perspectieven op een continentale Euraziatische unie, waarbinnen de band tussen Berlijn en Moskou het centrum zou zijn.’

Wat beweegt Rusland nu?

‘Rusland zoekt onbewust naar een confrontatie in het buitenland om het volk in eigen land energie te geven. Zoals de Duitse Weimarrepubliek na de Eerste Wereldoorlog werd vernederd door de overwinnaars met het Verdrag van Versailles, zo voerde het Westen ook een Versailles-politiek jegens Rusland in de jaren negentig. Door de hereniging met de Krim is Rusland nu wel genezen van dat Weimarsyndroom.’

‘Rusland is echter nog steeds in een strijdbare stemming. Ook de hereniging met de Krim, die toch energie zou kunnen geven, wordt niet constructief gebruikt. Mijn advies aan het Kremlin is: gebruik de Krim als overwinning op het Westen en trek je terug uit de Donbass (het Donetsbekken, red.). Voorkom een tweede Afghanistan. Het eerste Afghanistan speelde immers een belangrijke rol bij de val van de Sovjet-Unie. Ik heb geen directe aanwijzingen dat de VS ons in Oekraïne een tweede Afghanistan willen bezorgen. Maar er zijn wel de nodige indirecte aanwijzingen.’

Karaganov-doctrine

Maar hoe kan Moskou zich uit de Donbass terugtrekken en de Russisch-sprekenden daar aan hun lot overlaten? In de media staat de loyaliteit aan Russen in het buitenland bekend als de Karaganov-doctrine. Ten onrechte, zegt de Kremlin-adviseur zelf. In 1992 vroeg toenmalig minister van Buitenlandse Zaken, Andrej Kozyrev, hem een referaat te houden over de circa 25 miljoen Russen die na de val van de Sovjet-Unie buiten Rusland waren komen te wonen.

‘Ik zei toen: we moeten hen niet zien als slachtoffers maar als middelen’, vertelt Karaganov. Minister Kozyrev liet deze oneliner in het verslag opnemen. Een assistent van toenmalig president van Estland, Lennart Meri, pikte de zin op. Waarmee het beleid als doctrine was gemunt.

Nog steeds vindt Karaganov dat Moskou verplichtingen heeft. ‘Dat Rusland de Russische taal en de Russen wil beschermen is overduidelijk.’ Daartoe werd in 2007 het fonds Roesskij Mir (Russische wereld) gesticht. ‘Van een cultureel concept is Roesskij Mir een geopolitiek concept geworden, een alibi voor een geopolitiek doel.’ Dat acht hij gevaarlijk.

Wanneer werd het beschermen van Russen elders een politiek doel voor Poetin?

‘Op de Olympische Winterspelen in Sotsji. Poetin redeneert zo. Het Westen is begonnen met containment. Wij moeten terugslaan met een ijzeren staaf. We hebben niets te verliezen. Die stemming voelde ik al vorig jaar in de herfst rond de discussie over het associatieverdrag met Oekraïne en de propaganda tegen Rusland. Ik zei toen tegen een liberale collega: we zullen snel partij moeten gaan kiezen. Dat gebeurde uiteindelijk in Sotsji. De negatieve toon in het Westen over de Spelen was ontstellend. Jullie kranten meldden niet eens het succes van de Russische sporters op de Winterspelen. Toen de drie ministers van Buitenlandse Zaken uit Duitsland, Frankrijk en Polen in Kiev de compromisovereenkomst met president Viktor Janoekovitsj niet overeind hielden en alles via een staatsgreep uit elkaar viel (op 21 februari, twee dagen voor de sluitingsceremonie in Sotsji, red.), heeft Poetin zijn beslissing genomen. Hij wist: Europa is niet te vertrouwen en Europa is ook nog eens onmachtig.’

Wat verwacht u dat er nu zal gebeuren?

‘Ik zie nu vier scenario’s. Eén: Rusland geeft zich over. Dat zal niet gebeuren. Twee: Russische troepen trekken de Donbass binnen. Dat zou leiden tot een tweede Afghanistan. Drie: status-quo. Het vechten in de Donbass gaat door. Oekraïne stort ineen. En de manipulatie over en weer gaat door. Vier: Rusland claimt de Krim als overwinning, trekt zich langzaam uit de Donbass terug, biedt huisvesting aan de vluchtelingen die door hun culturele nabijheid enorm potentieel hebben en houdt de druk op Kiev hoog.’

Wat is het beste scenario?

‘Ik hoop op het vierde scenario maar het derde scenario is het meest waarschijnlijk. In alle scenario’s is Oekraïne, geslachtofferd door zowel het Westen als Rusland, trouwens verdoemd. Oekraïne heeft gefaald als staat. Met Oekraïne is het gedaan.’

DS, 30-07-2014 (Hubert Smeets, (c) NRC)