Wit, zwart en grijs in Oekraïne


Omdat hij lang in de regio heeft gewoond en gewerkt, ergert James Meek zich aan de simplismen waarin over Oekraïne wordt gesproken. De meeste Oekraïners behoren niet tot de radicale minderheden en met hún lot moeten Europa en de VS begaan zijn.


Het ging Oekraïne niet voor de wind toen ik er in het begin van de jaren 1990 woonde, net nadat het land voor de afscheiding van Moskou had gekozen. Er heerste hyperinflatie. Mensen verloren hun spaargeld. Er was brandstoftekort. De luchthaven van Kiev was soms dagenlang gesloten, omdat vliegtuigen niet konden tanken. Er werd niets gerepareerd, niets gebouwd. Maar niemand leed honger of kou, de elektriciteit werd nooit afgesneden, de treinen bleven rijden, de scholen en ziekenhuizen bleven open. En het belangrijkste: de Oekraïners kenden vrede, terwijl ze geschokt op de televisie zwaar gewapende mannen zagen vechten en steden zagen branden in streken die ze kenden: Georgië, Moldavië en Tsjetsjenië.

Er was veel ongenoegen over de Oekraïense regering, haar incompetentie, haar corruptie. Er leek altijd een theoretische mogelijkheid te bestaan dat Rusland zou proberen terug te komen. In het midden van de jaren 1990 schreef ik een artikel voor The Guardian waarin ik een scenario voor een nieuw Joegoslavië suggereerde, met Oekraïne als Kroatië, de Krim als Bosnië en Rusland als Servië. Eigenlijk geloofde ik er zelf niet in – Boris Jeltsin was tenslotte geen Milosevic.

Ik herinner me een bezoek aan Oekraïne in het voorjaar, in die periode. Enkele dagen ervoor had ik in Tsjetsjenië gebombardeerde gebouwen gezien, geterroriseerde burgers, in de strijd geharde separatisten en bange Russische dienstplichtigen. In Oekraïne passeerde ik een groep Oekraïense soldaten bij een vrachtwagen met een radarinstallatie. Ze lagen allemaal gelukzalig te slapen, in de zachte zon van mei. Ik glimlachte. Waarom zouden zij zich zorgen maken? Rusland, de Verenigde Staten en Groot-Brittannië hadden de territoriale integriteit van hun land gewaarborgd, in ruil voor de afstand van zijn kernwapens.


De Russische versie van Milosevic

En toen kreeg Rusland zijn Milosevic. Net als zijn Servische tegenhanger is Vladimir Poetin slim, welbespraakt, populair, alleen betrouwbaar voor zijn vrienden, meedogenloos, op het absurde af, cynisch en niet in staat om zijn persoonlijke rijkdom te verantwoorden. Net als Milosevic schrikt hij er niet voor terug om gebruik te maken van een messianistisch patriottisme dat zichzelf altijd als slachtoffer ziet.

Anders dan Milosevic is hij, dankzij het Russische kernarsenaal, ongenaakbaar voor militaire aanvallen uit het buitenland. Anders dan Milosevic heeft hij jarenlang inkomsten uit de export van grondstoffen kunnen gebruiken om zijn leger te moderniseren, de media in een spreekbuis van de regering te veranderen, dissidenten te onderdrukken of af te kopen, en de buitenwereld de indruk te geven dat zijn land welvarend is. (Toegegeven, de Russische gepensioneerden zijn een beetje minder straatarm dan de Oekraïense.)

Een generatie later, lang nadat het ondenkbaar was geworden, zijn chaotische figuren met kalasjnikovs en militaire uniformen in Oekraïne opgedoken, gesteund en waarschijnlijk aangestuurd door Moskou. Het begon met de rechtstreekse militaire overname van de Krim. Afgelopen weekend trachtten Russische stromannen in Donetsk, Loehansk, Charkov en misschien nog andere oostelijke steden de controle van Kiev over te nemen.

Je kunt de gebeurtenissen in Oost-Oekraïne op verschillende manieren interpreteren. Poetins ‘groene mannetjes’, zoals de Oekraïners ze noemen, krijgen voorlopig de actieve steun van een gedeelte van de plaatselijke bevolking, voornamelijk gepensioneerden. Maar één essentieel punt is onbetwistbaar. Er is tot nu toe niets in Oekraïne gebeurd dat een militaire interventie door Rusland of de infiltratie van gewapende huurlingen en ongeregelde troepen in een vreedzaam land rechtvaardigt.


Poetin is Poesjkin niet

Na de revolutie in Kiev die de corrupte president Viktor Janoekovitsj verdreef, had Oekraïne geen gebrek aan problemen. Poetins machtsgreep in de Krim en zijn steun aan de opstandelingen in het oosten van Oekraïne, maken het allemaal nog ingewikkelder. Poetin beweert sinds de revolutie dat Oekraïne in ‘chaos’ verkeert. Maar er was geen chaos tot hij die zelf schiep. De enige chaos in Oekraïne is het gevolg van de Russische bemoeienissen.

Poetin zegt dat de etnische Russen in gevaar verkeren. Daar is nooit een bewijs van geweest, tenzij je een mislukte poging om een oude wet weer tot leven te roepen die het Oekraïens oplegt als enige taal voor rechtszaken en overheidsformulieren als brutale repressie beschouwt. Poetin eist meer autonomie voor het zuiden en het oosten van het land en meer rechten voor de Russischtaligen, maar doet al het mogelijke om verkiezingen te verhinderen die hen weer een rol in het politieke proces zouden geven.

Zondag werd een gevaarlijke lijn overschreden toen een van de ‘groene mannetjes’ bij een wegversperring in de omgeving van Slavjansk een lid van de Oekraïense veiligheidsdienst doodde. Voor het eerst sinds Poetins invasie van de Krim is bloed gevloeid tijdens een poging van de Oekraïense regering om de controle te heroveren.

Poetin heeft de zwakke Oekraïense overgangsregering in een onmogelijke positie geplaatst: als Kiev zich niet verzet, vallen de Russen binnen. Als Kiev zich wel verzet, vallen nog meer Russen binnen en zullen er doden vallen. Kiev zal het nooit toegeven, maar het heeft zich neergelegd bij het verlies van de Krim. Het weet alleen niet waar of wanneer Poetin zal stoppen. Zijn strategie hangt als het zwaard van Damocles boven het hoofd van 46 miljoen Oekraïners en belet elke vooruitgang.

Als ik de meningen van Britten, andere Europeanen en Amerikanen hoor sinds Rusland de amputatie van Oekraïne is begonnen, valt het me op dat het twistpunt lijkt te zijn welk van de twee kampen zich het ergst heeft misdragen, Poetin of het Westen. Een simpele visie die de complexiteit van de situatie voor de Oekraïners onderschat en die alarmerend sterk op de consensus van Poetin lijkt: als je in Oekraïne leeft, ben je ofwel een trouwe vazal van Rusland, ofwel een fascist.

In werkelijkheid zit er tussen de minderheid van archaïsche radicale nationalisten in het uiterste westen van Oekraïne, die dankzij hun rol in de revolutie een handvol ministerposten hebben verworven in de voor het overige gematigde regering in Kiev, en de minderheid van neo-sovjetextremisten in het oosten, een grotere groep van Oekraïners die het verschil tussen de twee culturen en talen triviaal vinden. Zij willen dat hun land een Oost-Slavische ruimte is die eerlijker is en minder corrupt dan het Rusland van Poetin, het Oekraïne van Janoekovitsj of het Wit-Rusland van Loekasjenko. Wat Europa en de VS ook doen, ze moeten de belangen van die groep in gedachten houden.

Tijdens de Russische invasie van de Krim schreef Elena Styazhkina, een Oekraïense schrijfster en etnische Russin, in een beklijvend artikel het volgende: ‘Oekraïne is mijn moederland. De Russische taal is mijn moedertaal. Laat Poesjkin mij redden en mij van verdriet en angst bevrijden. Poesjkin, maar niet Poetin.’

© The Guardian


DS, 16-04-2014 (James Meek)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB