‘Europa en Azië hadden één oertaal’


Na vijf-, hooguit tienduizend jaar is een taal zo veranderd dat je het origineel niet meer kunt reconstrueren, zo zegt het boekje. Maar er is misschien een manier om het boekje te omzeilen. En dan kom je bij een oertaal uit.


Mark Pagel en drie collega’s schrijven in de Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) dat ze een lijst van 23 woorden konden opstellen die uit een Euraziatische oertaal komen. Een taal die vijftienduizend jaar geleden gesproken werd van Portugal tot Kamtsjatka, en van IJsland tot India. Maar Pagel en co zijn evolutionair biologen en statistici, en dat strijkt de echte filologen toch wat tegen de haren in.


Die filologen zijn er met klassiek taalkundige technieken in geslaagd om op de Euraziatische landmassa zeven taalfamilies te herkennen. Onze taal hoort, net als die van onze buurlanden, tot de Indo-Europese familie. Dat kun je zien aan woorden als broer, bror, Brüder, brother, frater, frère, bhâtr, die duidelijk een gemeenschappelijke stam hebben. De andere taalfamilies zijn de Altaïsche, Kaukasische, Oeralische, Dravidische, Inuit-Yupik en Paleosiberisch-Kamtsjatkische familie.

Maar hoe verder je in het verleden duikt, hoe meer je in de mist terechtkomt. Woorden verslijten en worden vervangen. Zo is bij ons een paar honderd jaar geleden het vulgair geworden aars vervangen door het nette gat. In dit geval is de overgang gedocumenteerd, maar een paar duizend jaar geleden was dat niet zo. Uit ervaring weten taalkundigen dat ze vanaf vijfduizend, en zeker negenduizend jaar geleden tegen een muur oplopen. Wat daarvoor kwam, valt niet meer te reconstrueren.

Pagel en de zijnen betwijfelen dat. Ze namen een lijst van tweehonderd begrippen die zo fundamenteel zijn dat alle talen er wel een woord voor moeten hebben (de telwoorden tot drie, grote lichaamsdelen, dat soort dingen). Voor elk van die begrippen zochten ze in de zeven taalfamilies naar het stamwoord dat de taalkundigen voor die familie gereconstrueerd hadden. Sommige van die stamwoorden leken verdacht veel op elkaar, genoeg om aan te nemen dat ze samen afstamden van een nog oudere stam. Ze vonden 188 woorden die in minstens twee taalfamilies vergelijkbaar (‘cognaat’) waren, en 23 woorden die in vier of meer taalfamilies op elkaar leken.

Geven had in vijf taalfamilies een gelijkaardige vorm. Dat komt alvast overeen met een vaststelling uit de biologie dat wij een zeer coöperatieve diersoort zijn. Minder duidelijk is waarom ook bast en worm zo lang onveranderd gebleven zijn, terwijl basiswoorden als water, arm en twee niet bij de 23 zitten.


Buikgevoel

Ocharme drieëntwintig woorden is nogal weinig om daaruit af te leiden dat er één oertaal voorafging aan de zeven taalfamilies op het Euraziatische continent, riposteren sommige taalkundigen – ook al zegt hun buikgevoel dat zo’n oertaal helemaal niet onzinnig is. Maar buikgevoel is nog geen bewijs, en 23 woordjes zijn dat ook niet.

Pagel en de zijnen voeren daarom een paar extra argumenten aan, die hun stelling aanneembaarder moeten maken. Zo stellen zij vast dat precies de woorden die in de loop van de bekende geschiedenis in een reeks talen zeer traag vervangen werden, in de meeste taalfamilies gelijkaardig klinken.

Uit enorme bestanden met dagelijkse gesprekken konden ze aan elk woord ook een gebruiksfrequentie toekennen. Woorden die het vaakst gebruikt worden, zijn eveneens het vaakst gelijkaardig over de zeven families heen.

Anders gezegd: de meestgebruikte en de meest stabiele woorden zijn ook diegene die het vaakst gelijkaardig klinken in de verschillende taalfamilies. Dat precies die fundamentele woorden zo breed voorkomen, maakt het aannemelijk dat al onze talen een gemeenschappelijke kern hebben.

Vervolgens pasten de vorsers een trucje uit de kernfysica toe. Radioactieve atomen vallen langzaam uit elkaar. Elke atoomsoort heeft een eigen ‘halfwaardetijd’, de tijd die nodig is om voor de helft uiteen te vallen. Als je kunt meten hoeveel vervalproducten er van die atoomsoort in een voorwerp aanwezig zijn, en hoeveel van het origineel er nog over is, kun je via de halfwaardetijd terugrekenen hoe lang de atomen in je voorwerp al aan het vervallen zijn, en dus hoe oud je voorwerp is.

Pagel keek hoe vaak woorden in de loop der geschiedenis vervangen waren door een ander (aars, gat). Dat gaf hem een soort ‘halfwaardetijd’. Bij de meeste woorden zit die tussen de twee- en vierduizend jaar, maar de stabielste woorden uit zijn lijstje van 23 timmerden langer aan de weg. Ik had zelfs een halfwaardetijd van 77.000 jaar. Alle woorden samen leefden voldoende lang om te beweren dat de Euraziatische oertaal vijftienduizend jaar oud is.


Discussie

‘Dat laatste is puur statistisch, en dus het meest omstreden’, zegt Guido Vanden Wyngaerd, taalkundige aan de HUB. ‘Maar ik heb de indruk dat de weerstand van mijn collega’s niet altijd rationeel is, en soms meer met psychologie en sociologie te maken heeft dan met argumenten.’

Freek Van de Velde, computationeel taalkundige aan de KU Leuven, neemt ook het woord ‘irrationeel’ in de mond. ‘Pagel en de zijnen zijn degelijke wetenschappers, en zeker geen zonderlingen. Maar taal en statistiek blijft een lastig huwelijk.’

Zo is er het argument dat taal maar een beperkt aantal letters heeft, en dat het dus ook gewoon toeval kan zijn dat woorden op elkaar lijken, zeker eenlettergrepige woorden (de meerderheid in de lijst van 23).

Van het Arabische ard en het Nederlandse aarde is bewezen dat ze puur toevallig hetzelfde klinken. Dat woorden als mama en papa (of baba) in zoveel talen voorkomen, is gewoon omdat ze de gemakkelijkst uit te spreken klanken bevatten. En dat spuwen (halfwaardetijd 3.400 jaar) in het lijstje van 23 geraakte, is misschien niet omdat verschillende taalfamilies het uit dezelfde oerstam hebben afgeleid, maar gewoon omdat het klanknabootsend is (een onomatopee in het jargon).

De discussie onder de vaklui kan dus nog wel even blijven duren. Van de Velde: ‘Discussie is gezond voor het vak.’


DS, 17-05-2013 (Pieter Van Dooren)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB