‘Onze politici lijken radeloos’


De Leuvense universiteit ontvangt vandaag een van de grootste denkers van onze tijd. De Duitse filosoof Jürgen Habermas geeft een lezing over de toekomst van Europa. De Standaard mocht hem deze week als enige krant kort interviewen. ‘De markten zetten landen tegen elkaar op. We weten heel goed waar het fout gelopen is met Europa’, vindt Habermas. ’De monetaire unie moet een politieke unie worden.’


In nog geen drie uur tijd waren duizend tickets de deur uit voor de lezing die Jürgen Habermas vanavond aan de KU Leuven zal geven. Als het weer dat toelaat, zal in het stadspark straks dan ook een groot scherm worden opgesteld, om zo veel mogelijk mensen de kans te bieden Habermas te zien spreken. Op 84-jarige leeftijd is deze Duitse filosoof zonder meer een levende legende.

Interviews geeft hij haast niet meer. De Standaard mocht deze week met Habermas een paar e-mails uitwisselen. Over Europa vooral, het onderwerp van zijn lezing. Al denkt hij ook nog wel eens na over een van de oudste filosofische vragen: wat is de mens?

‘Op mijn leeftijd raakt men niet zo gauw meer gefascineerd door de zogezegd actuele vragen van deze tijd’, laat hij weten. ‘Maar een aantal ontwikkelingen werpen toch een ander licht op de vraag wat een mens is. De biotechnologie heeft de afstand tussen wetenschap en sciencefiction sterk verkleind. De mens verandert niet langer alleen de natuur, maar ook zijn eigen natuur. De vraag is nu waar de grens ligt. En of we het risico lopen iets fundamenteels aan onszelf te veranderen, iets dat we beter intact zouden laten.’

Voor Europa geldt precies het omgekeerde, denkt hij. Als we het Europese project intact willen houden, zal het een aantal fundamentele veranderingen moeten ondergaan. ‘Ik heb het gevoel dat we ons op een cruciale tweesprong bevinden’, schrijft hij. ‘Regeringen en politieke partijen hebben tot dusver geweigerd om hun eurosceptische burgers klare wijn te schenken. De Europese eenmaking werd altijd aangedreven door een politieke elite. Weliswaar met de passieve steun van de burgers, maar boven hun hoofden heen. Met deze crisis is het moment aangebroken om de Europese bevolkingen nauwer te betrekken bij verdere integratie.’


De kracht van het argument

Habermas werd geboren in 1929 en was dus een tiener in de Tweede Wereldoorlog. Net als de vorige paus, Joseph Ratzinger, met wie hij ooit grondig debatteerde over de verhouding tussen ratio en religie, was hij lid van de Hitlerjugend.

‘Hij heeft de hele geschiedenis vanaf die oorlog tot en met vandaag op zijn eigen manier verwerkt en becommentarieerd’, zegt Antoon Vandevelde, decaan van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte en gastheer tijdens het bezoek van Habermas. ‘Na de oorlog werd hij een boegbeeld van het neo-marxisme. Later heeft hij zijn ideeën verder ontwikkeld, los van dat marxisme. Hij is altijd trouw gebleven aan het idee van emancipatie, maar aanvaardde de combinatie van staat en markt.’

Zijn belangrijkste idee is ongetwijfeld dat van de machtsvrije dialoog. ‘Dat is mede een erfenis van mei ’68’, zegt Vandevelde. ‘Habermas is ervan overtuigd dat goede argumenten het moeten halen van de macht. Hij is de man van de deliberatieve democratie.’


Geen perspectief

Die democratie staat in Europa stevig onder druk; dat is een van de boodschappen die Habermas vanavond in zijn lezing wil geven. Het zo noodzakelijke en prachtige Europese project dreigt zijn legitimiteit te verliezen. Vroeger genoot Europa die legitimiteit bij zijn burgers wel: niet omdat iedereen per se een eengemaakt Europa wilde, maar omdat iedereen er wel de vruchten van plukte. Vandaag overheerst de scepsis.

‘En men moet al die sceptische bedenkingen ernstig nemen’, zegt Habermas daarover. ‘Zowel die van de linkse als die van de rechtse eurosceptici. Zelfs de economen geven toe dat we vandaag beslissingen moeten nemen zonder precies te weten wat de gevolgen zullen zijn.’

Onze politieke elites hebben volgens hem geen duidelijk, alomvattend perspectief voor de toekomst. ‘Ze zijn georiënteerd op “meer Europa” omdat ze het veel dramatischere en waarschijnlijk duurdere alternatief van een uitstap uit de euro willen vermijden. Toch zullen onze politici in alle openheid moeten uitleggen wat de keuzes zijn waar we voor staan. We moeten kiezen tussen een *supranationale democratie in wat ik Kern-Europa noem, of anderzijds de afbouw van dat grootse Europese project. Helaas weet niemand wat de verzamelde staats- en regeringsleiders ondertussen werkelijk doen en willen. Ze geven de indruk totaal radeloos te zijn.’


Het nut van solidariteit

Waar is het fout gelopen met Europa? ‘Dat weten we heel goed’, antwoordt Habermas. ‘In een monetaire unie moet je een gemeenschappelijke fiscale, economische en sociale politiek organiseren, anders worden de onderlinge verschillen alleen maar versterkt en uitgediept. We moeten vandaag met andere woorden een stap voorwaarts zetten. Europa moet een echte politieke unie worden. Maar daarvoor ontbreekt de politieke wil. Zowel de politici als de bevolking kunnen nog niet de stap zetten naar meer solidariteit over de nationale grenzen heen. Omdat ze daar op korte termijn bij verliezen, terwijl het op lange termijn in ieders belang is.’

Het populistische verzet tegen de verdere eenmaking is vandaag vooral een zaak van nationalisten, aldus Habermas. ‘En men kan de voedingsbodem van dat nationalisme alleen wegnemen als men aan de burgers uitlegt dat het de speculatie op de financiële markten is die ons tegen elkaar opzet. Zolang noodlijdende banken en overheden met schulden elkaar wederzijds blijven financieren, ligt het lot van de naties in de handen van die markten. Dat zet landen tegen elkaar op.’

Habermas pleit niet voor een Verenigde Staten van Europa. De natiestaten kunnen volgens hem hun integriteit perfect bewaren: als finale hoeders van de grondrechten, en als finale verantwoordelijken voor de uitvoering van elk beleid. Maar de Europese Raad zoals hij vandaag bestaat, moet worden ‘onttroond’, vindt hij. Het Europese Parlement, waarin volksvertegenwoordigers meer hun ideologie dan hun natiestaat vertegenwoordigen, moet zwaarder wegen. ‘En ook de media dragen een grote verantwoordelijkheid’, vindt hij. ‘De Duitse pers blijft stil over deze kwesties. Ze geeft de regering alleen maar welwillende schouderklopjes.’


Duitse lessen

Over de rol van Duitsland is Habermas behoorlijk streng. Zoals de kaarten nu liggen, heeft de Duitse regering ‘de sleutel tot het lot van de Europese Unie’ in handen. Na de ‘morele catastrofe van de Holocaust’ heeft Duitsland zijn internationale reputatie hersteld door mee te bouwen aan een eengemaakt Europa. Vandaag moet Duitsland opnieuw die voortrekkersrol spelen, vindt hij. En zonder het debat al te zeer te willen domineren.

‘Wij Duitsers zouden uit de catastrofes van de eerste helft van de twintigste eeuw geleerd moeten hebben dat het in ons eigen belang is om een status van semihegemoniete vermijden, omdat zo’n status bijna niet kan worden gehandhaafd zonder te verglijden in conflicten.’

Maar een vergelijking van de problemen in het huidige Europa met die van de jaren dertig van de vorige eeuw? Het toenemende populisme, de groeiende vreemdelingenhaat, de islamofobie die om zich heen grijpt? Nee, mailt Habermas. Die vergelijking gaat niet op. ‘Ik denk dat de situatie zo al erg genoeg is, en dat we ze niet nog erger moeten maken met zulke terneerdrukkende historische vergelijkingen.’


DS, 26-04-2013

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB