Engelbewaarder van Beslan


Beslan: schooltje, dodelijke gijzelingsactie, wereldnieuws. Maar wat doet dat met een dorp? De Noorse Erika Fatland brengt een ontluisterende kroniek.


Veel meer dan de tienduizenden doden van de Tsjetsjeense Oorlog staan de gebeurtenissen in School Nummer Eén in Beslan in de buurrepubliek Ossetië in ons collectieve geheugen gegrift. De beelden van de uitgebrande gymzaal in de eerste dagen van september 2004, Russische commando's die een chaotische bevrijdingsactie proberen en terugkomen met kinderen in hun onderbroekje, dorstig na drie dagen zonder water.

Ook al werd de gijzeling vooral uitgevoerd door Ingoesjetiërs, het drama gaf waarschijnlijk de genadeklap aan de wereldwijde sympathie voor de Tsjetsjeense opstand die al sinds 1994 door de televisiejournaals rolde. Uiteindelijk kwamen bij de gijzeling – en vooral bij de chaotische bevrijdingsactie – 333 mensen om, onder wie 186 kinderen.

De Noorse Erika Fatland vroeg zich enkele jaren later vooral af hoe zo'n gemeente van 35.000 inwoners, in een afgelegen Russische deelrepubliek als Noord-Ossetië, naderhand omging met zo'n drama. Om getuigenissen te verzamelen voor haar eindwerk over sociale antropologie meldde ze zich als vrijwilliger bij het Russische Rode Kruis. Alleen zo kreeg ze toegang tot Beslan, want pottenkijkers worden door de Russische autoriteiten nog altijd niet met open armen verwelkomd.

Fatlands Engelbewaarder van Beslan valt met de deur in huis: de lezer krijgt een pijnlijk relaas over de gebeurtenissen van 2004 aan de hand van ooggetuigen, die allemaal wel iemand hebben verloren – sommigen hun hele familie. Ouders beschrijven die laatste heerlijke momenten vlak voor de eerste schooldag van 2004: hun kinderen in nieuwe kleren, een vrolijke opwinding. Dan de schoten, de verwarring en drie dagen horror. Boekhoudster Rita zette haar enige dochtertje Ala af bij de school. Drie dagen later was ze kinderloos. Andere ouders bleven voor het openingsfeest en werden ook gegijzeld.

De kracht van het boek schuilt erin dat Fatland niet ophoudt bij die tragische getuigenissen; ze is tenslotte een antropologe in spe. Ze neemt haar tijd en gaat na haar eerste bezoek in 2007 nog eens terug naar Beslan in 2010. ‘Wat gebeurt er als alle journalisten naar huis zijn?' vraagt ze in de inleiding van het boek.


Afgunst en achterdocht

Het drama en het verdriet hebben de families niet dichter bij elkaar gebracht. Integendeel: Beslan wordt geregeerd door posttraumatische stress en schuldbewustzijn, maar ook door afgunst en achterdocht. Ouders die verscheidene kinderen hebben verloren, hebben het moeilijk om andere ouders die ‘slechts' één kind verloren als ‘echte' slachtoffers te zien. Sommige nabestaanden kregen relatief veel geld van de Russische overheid na het drama; anderen kregen weinig of niets, om onverklaarbare Russische redenen.

Volwassen mannen hebben het moeilijk. Om dat te verklaren neemt Fatland de lezer mee op een tocht door de complexe Kaukasische geschiedenis en cultuur. Van de mannen wordt namelijk verwacht dat ze hun vrouwen en kinderen beschermen, en daarin hebben ze massaal gefaald. ‘Aangezien de vrouwen de kinderen die dag naar school hadden gebracht, is Beslan vol weduwnaars', schrijft Fatland. ‘Sommigen dragen nu in hun eentje de verantwoordelijkheid voor kleine kinderen. Anderen zijn hun hele gezin kwijt. Als deze mannen een kamer binnenkomen, verstommen de gesprekken. Ze zijn zonder uitzondering grijs geworden.'

Complottheorieën waaien door de straten in Beslan. Misschien was de schooldirectrice, Lidia Tsalijeva, wel een handlangster van de terroristen? ‘Lidia kurva', Lidia is een hoer, schilderden onbekenden op de muren van het uitgebrande schooltje.

We ontmoeten Kaspolat Ramonov, de ‘directeur' van de ‘Stad der Engelen', de nieuwe begraafplaats in Beslan. Zijn vrouw en twee van zijn kinderen hebben het drama overleefd, maar Ramonov wil niet weg van het graf van de vijftienjarige Mariana, zijn andere dochter die omkwam. Hij verlaat het kerkhof nog zelden, de rest van zijn gezin is naar Moskou verhuisd. Maar gevraagd naar de inspanningen van Ella Kesajeva, die een vereniging van nabestaanden leidt om de waarheid achter het drama te achterhalen, noemt Ramonov haar ‘die hoer'. ‘Vlak na de terreuractie sloot ze haar dochter op in haar kamer en ontving ze mannen. Zo veel verdriet had ze! [...] Bij die zogenaamde inzet om de waarheid boven tafel te krijgen, gaat het alleen om geld en roem, geloof me. Ze zegt dat ze arm is, maar ze heeft een groot appartement in Vladikavkaz.'

Zo maken we in Engelbewaarder van Beslan eerst kennis met de tragische microkosmos van Beslan, voor Fatland zich onvermijdelijk moet buigen over de vraag hoe het drama is kunnen gebeuren, waarom er zo veel doden zijn gevallen, en wie de eerste ontploffing op het dak van de gymzaal heeft veroorzaakt. Het antwoord daarop maakt, in het Rusland van Vladimir Poetin, de tragedie van de nabestaanden alleen nog gruwelijker.

Fatland schreef een integere en noodzakelijke studie, waarvoor ze een grootste onderscheiding verdient.


DS, 21-09-2012 (Jorn De Cock)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB