‘Papa, als je nog een keer zat bent, maak ik geen eten'
Vanavond zullen sloten aperitief naar binnen worden gegoten. Gevolgd door wijn en een digestief, kwestie van de feestvreugde aan te zwengelen. Niet voor Laura en Cindy. ‘Uitgaan op oudjaar? Geen sprake van. Ik haat zatte mensen.' Allebei groeiden ze op met een (stief)vader die verslaafd was aan alcohol. ‘Mijn papa heeft mijn jeugd verbrod.'
Alcohol hoort bij Nieuwjaar vieren, het lijkt een ongeschreven wet. Cindy wordt er kwaad van. ‘Drank is zo sociaal aanvaard. Het is de normaalste zaak van de wereld om iemand haast te verplichten zich te bezatten.Mensen begrijpen niet dat ik geen druppel drink. Ik ben het beu mij daarvoor te moeten verantwoorden.' Ik ontmoet haar en Laura in de lokalen van Alateen, een zelfhulpgroep voor kinderen van alcoholverslaafden. Jongeren vanaf acht jaar zijn er welkom. Voor Laura en Cindy, prille twintigers, was Alateen een reddingsboei.
Cindy zag als kind hoe haar vader aangemoedigd werd om er op café nog eentje te pakken. En nog eentje. ‘Als hij zat was, begon hij aan zijn diepzinnige gesprekken. De mensen hingen aan zijn lippen. Ik was het vervelende kind dat maar bleef zagen dat hij genoeg had. Ze begrepen het niet. “Cindy, jij hebt niet te klagen. Jij komt uit een welstellend gezin met verstandige ouders. Een warm nest. Waarom doe je zo averechts?” Ze zagen niet hoe hij thuis was.'
Cindy heeft haar vader nooit anders gekend dan als alcoholist. ‘Hij drinkt al van bij mijn geboorte. Hoewel het lang heeft geduurd voor ik besefte dat er iets niet normaal was in ons gezin. Dronken andere ouders dan niet zoveel? Waren zij niet elke dag zat? Ik had er geen benul van.' Cindy's vader was geen thuisdrinker. Hij ging op café en kwam 's nachts of vroeg in de ochtend thuis. ‘Als hij binnenkwam, wou hij mij en mijn jongere zusje altijd nog even zien. Dan ging de deur van onze kamer open en hoorden we een luide bonk. Altijd opnieuw viel hij. Voor ons stapelbed. Dan raakte hij niet meer recht en sliep hij in onze kamer zijn roes uit.' Om het niet meer te hoeven aanzien, kroop de kleine Cindy dan in bed bij haar moeder.
Toen haar ouders scheidden, was er geen ontkomen meer aan. De weekdagen bracht Cindy bij haar moeder door, de weekends bij haar vader waren de hel. ‘Ik was twaalf en mijn zus tien. Vanaf vrijdagavond tot zondagavond was er geen volwassene om voor ons te zorgen. Mijn pa zat op café en als hij al thuis was, viel er met hem niets aan te vangen. Eten haalde hij niet in huis. Ik herinner me nog de ochtenden dat mijn zus en ik als ontbijt koude ravioli uit blik aten. Ach, ik heb zo goed mogelijk voor mijn zusje proberen te zorgen. En voor mijn vader. “Pa, je moet iets eten. Pa, je bent te dronken om ons met de auto te brengen. Pa, stop alstublieft met drinken.” Als hij zat was, maakte hem dat alleen maar kwaad en als hij nuchter was, deed hij alsof er niets aan de hand was. Hij probeerde me op alle mogelijke manieren te beliegen en te bedriegen. Het was altijd ambras tussen ons.'
Bont en blauw
Is het verantwoord om kinderen door hun aan drank of illegale drugs verslaafde ouder te laten opvoeden? Of loont het net om de ouders meer tijd met hun kinderen te laten doorbrengen? Het zijn vragen waar veel specialisten zich al over hebben gebogen. Ze vinden geen sluitend antwoord. ‘Ouders die verslaafd zijn, tonen vaak heel weinig zelfvertrouwen als het over opvoeden gaat', vertelt Peer Van der Kreeft, praktijklector preventie aan de Hogeschool Gent. ‘En er zijn ook wel degelijk mankementen aan hun opvoederscapaciteiten. Is de basisopvoeding wel gewaarborgd? Krijgt het kind voldoende eten? Gaat het op geregelde basis naar school?... Ouders in een roes gaan vaak slordig om met die zaken. Dus moeten we keuzes maken. Is de bescherming van het kind prioritair en haal je het dus bij de verslaafde ouder weg? Of breng jeminstens evenveel schade toe door hen hun vader of moeder “af te pakken” en is het op lange termijn beter om het gezin samen te houden? De algemene richtlijn is dat we prioriteit geven aan het samenhouden van ouder en kind.'
Bij Laura was het bijna slecht afgelopen. Ze leefde als kind jaren samen met een man die gewelddadig werd door de alcohol. Haar natuurlijke vader stierf toen ze drie was. Na enkele jaren kreeg haar moeder een nieuwe vriend. Laura zat toen in het derde leerjaar. Die man was, zeg maar, haar stiefvader. Maar zo zal Laura hem nooit noemen. Dat vindt ze te veel eer. Tijdens ons gesprek heeft ze het steevast over ‘den alcoholist'. Zonder voornaam, zonder liefde.
Hoe zou je loyaal kunnen zijn aan iemand die niet enkel verbaal maar ook fysiek uiterst agressief is? Die je moeder met de dood bedreigt. Die haar bont en blauw slaat. ‘Als hij nuchter was, was hij de perfecte man, zegt mijn moeder altijd. En ja, ook ik had hem graag in het begin toen hij bij ons kwam wonen. Hij was mijn speelkameraad, mijn moeder haatte gezelschapsspelletjes, maar hij maakte daar tijd voor. Een hele toffe vent. Tot die eerste ruzie.'
Op leven en dood
Laura vertelt over hoe ze die avond samen met een vriendinnetje en haar zus Pippi Langkous-vlechten in haar haar aan het maken was. Ineens hoorden ze beneden een kabaal vanjewelste. ‘Ze waren ruzie aan het maken en het ging er hard aan toe. Heel abnormaal, want bij ons werd er nooit ruzie gemaakt en al zeker geen geweld gebruikt. Mijn zus is gaan kijken. Toen ze voor mama in de bres sprong, heeft hij haar geslagen. Ze kwam huilend terug en ik moest weten wat er aan de hand was. Ik deed alsof ik naar het toilet moest, maar door de deur zag ik hoe den alcoholist een pistool tegen mijn moeders hoofd hield.'
Dat soort situaties kwam alsmaar vaker voor. Haar moeder moest geregeld naar de huisarts of naar het ziekenhuis met haar verwondingen. Ze vroeg ook hulp aan de politie, tevergeefs. ‘In het begin was hij nog regelmatig nuchter, maar hij ging meer en meer drinken. Op den duur kende ik hem niet meer anders: altijd agressief. Mijn zus heeft regelmatig in de klappen gedeeld. Ik had constant schrik. Niet zozeer voor mezelf – mij hebben ze zoveel mogelijk proberen af te schermen – maar voor mijn moeder. Bang om haar weer halfdood terug te vinden.'
‘Kinderen van verslaafden doen er alles aan om die ouders niet kwaad te krijgen', zegt Marijs Geirnaert, directeur van de Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen (VAD). ‘Ze leven in onzekerheid, het gedrag van de drinkende vader of moeder is zo onvoorspelbaar, dus vermijden de kinderen alle conflicten.' Dag in dag uit op eieren lopen, dat eist zijn tol, weet Laura. ‘Zeker voor een impulsief, naïef kind als ik was dat niet makkelijk.'
‘Niet zelden nemen de kinderen ook nog eens de huishoudelijke taken die blijven liggen, op zich', zegt Geirnaert. ‘Hoe jong ze ook nog zijn, ze zijn geen kind meer. Ze schamen zich om vriendjes uit te nodigen om te komen spelen. En nemen heel veel volwassen rollen voor hun rekening. En intussen lijkt het voor de buitenwereld vaak alsof deze gezinnen min of meer normaal functioneren.'
Slecht kind
Volgens Geirnaert zijn de gedachten en gevoelens van de kinderen een doolhof. ‘Ze zoeken een verklaring voor de verslaving en bouwen redeneringen op die niet altijd stroken met de werkelijkheid. Na een tijdje kan de gedachte ontstaan dat hun mama of papa hen niet graag ziet. Dikwijls voelen ze zich ook schuldig, verantwoordelijk voor wat er thuis gebeurt. “Door mijn slecht rapport is mama weer gaan drinken.” Drinkende ouders durven daar wel eens misbruik van maken om hun drinkgedrag te rechtvaardigen.'
Hebben Laura en Cindy ooit gedacht ‘ik zal het oplossen en zorgen dat hij niet meer drinkt'? ‘Elke dag', antwoorden ze allebei. ‘Alle flessen zoeken – en die lagen overal, waar je ook een kast opentrok, van de keuken tot de slaapkamer – en die leeggieten, streepjes zetten op de flessen, ze met water bijvullen… We hebben het allemaal gedaan', vertelt Cindy. ‘Ik chanteerde mijn pa – “als je nog een keer zat bent, maak ik geen eten” – of ik was juist poeslief. Alles heb ik geprobeerd.'
Medelijden
Waar in de meeste gezinnen het overgrote deel van de aandacht naar de kinderen gaat, is dat hier wel anders. Een drinkende ouder verliest uit het oog dat zijn dochter een schitterend rapport heeft of morgen een belangrijke voetbalmatch speelt. Die onevenwichtige aandachtsverdeling verstoort de relaties. ‘Ik bestond niet meer', vertelt Cindy. ‘Alles verliep in functie van mijn vader, terwijl hij los stond van het gezin – hij leefde niet mee. Hij had geen idee waarmee ik bezig was. Dat hij mijn jeugd heeft verbrod, beseft hij nog steeds niet.'
Alcoholisme is een ziekte, zeggen deskundigen. Mag je dan kwaad worden op je drinkende vader? ‘Kwaad worden, heeft geen zin', zegt Laura. ‘Al helemaal niet als ze nog zat zijn. De theorie zegt trouwens dat wij de verslaafde liefde en medelijden moeten bieden. Ik moet bekennen dat ik het daar heel moeilijk mee heb.' Voelde Cindy ongerustheid als haar vader weer eens ergens was gevallen of weer eens dronken zijn auto in de prak reed? ‘Die ongerustheid van in het begin kan je op den duur niet meer opbrengen. Hoewel ik altijd ging controleren waar hij was gevallen. Niet om te zien of hij nog ademde, maar gewoon om te kijken. Om dan dat beeld niet meer uit mijn hoofd te krijgen en niet te kunnen slapen. Ik haatte mijn vader. Ik dacht: “vent, rij je te pletter, mijn leven zal een pak makkelijker zijn als jij er niet meer bent”.'
Ze vertelt over de keren dat ze in zijn huis uit het raam heeft willen springen, over de keren dat ze is weggelopen maar toch weer terugkwam omdat ze haar zusje niet wou achterlaten. ‘Als oudste zus was ik de buffer. Ik heb de meeste miserie opgevangen. Ik begrijp nog altijd niet hoe ik het toen heb overleefd.'
Kunnen Laura en Cindy het hun moeders vergeven dat ze hen niet hebben geholpen? ‘Ik was wel kwaad op ons ma', vertelt Cindy. ‘Niet in de tijd toen ze nog samen was met pa; ze had toen haar eigen problemen. Aan de niet-drinkende ouder heb je als kind meestal ook niet zo veel. Maar daarna ging zij eens rustig scheiden om ons dan elk weekend te droppen bij die zatlap. Zij wist toch ook wat daar gebeurde.' De boosheid is niet gebleven. ‘Anders had ik nu geen pa meer.' Laura heeft haar moeder nooit iets kwalijk genomen. ‘Ze was doodsbang van hem. Mijn zus is wel razend. Onze mama heeft vroeger altijd gezegd dat ze de eerste die haar kinderen sloeg meteen zou buiten gooien. Dat heeft ze nooit gedaan. Ze zag hem liever dan ons, is wat mijn zus nog altijd denkt.'
In België hebben naar schatting 183.000 kinderen onder de vijftien jaar een vader of moeder met een alcoholprobleem. Ze hebben een groter risico op gedrags- en ontwikkelingsproblemen en zijn ook kwetsbaarder om een middelen gerelateerd of psychisch probleem te krijgen. Een depressie of een angststoornis bijvoorbeeld.
Cindy en Laura gaan nog wekelijks naar een zelfhulpgroep om alles te verwerken. Maar het gaat goed met hen. Cindy is aan een doctoraat bezig. ‘Die hele toestand heeft me zelfstandiger gemaakt, weerbaarder. Ik ben te snel volwassen geworden, maar ben blij met wie ik ben.' Zes jaar geleden heeft haar vader de drank afgezworen, op enkele uitschuivers na is hij sindsdien altijd nuchter. Ook Laura is bezig met hogere studies. Haar alcoholist heeft ze al jaren niet meer gezien en ze wil dat ook zo houden.
Laura en Cindy zijn fictieve namen om de privacy van de meisjes te bewaren.
Jongeren die lijden onder het drankmisbruik van hun ouders, kunnen terecht bij Alateen. Voor partners en familieleden van alcoholisten is er Al-Anon. Allebei te bereiken op 03-218.50.56 of www.al-anonvl.be
DS, 31-12-2011 (Ann-Sofie Dekeyser)