Ah! Daar is Europa weer
HET TELEURSTELLENDE GIDSLAND VAN TURKIJE
vrijdag 31 december 2010 de standaard


VorigeVolgende
Turkije bij de Europese Unie? ORHAN PAMUK ziet het niet meteen gebeuren. Alleen lijkt niemand met enige invloed dat al zo expliciet te durven zeggen.
In de schoolboeken die ik als kind las in de jaren vijftig en zestig was Europa een rozig, legendarisch land. Terwijl hij zijn nieuwe republiek smeedde op de ruïnes van het Ottomaanse Rijk, dat verpletterd en versplinterd was in de Eerste Wereldoorlog, vocht Mustafa Kemal Ataturk weliswaar tegen het Griekse leger, maar met de steun van zijn eigen leger voerde hij later een massa sociale en culturele hervormingen door die niet anti- maar prowesters waren. Het was om die hervormingen te legitimeren, die de nieuwe elites van de nieuwe Turkse staat mee versterkten (en die in de volgende tachtig jaar het voorwerp waren van continue discussies in Turkije) dat we werden opgeroepen om de rooskleurige — westerse — Europese droom te omarmen en zelfs te imiteren.

De schoolboeken van mijn kindertijd waren niet alleen teksten die erop gericht waren ons te leren waarom een grens getrokken moest worden tussen staat en godsdienst, waarom het noodzakelijk was de derwisjkloosters te sluiten en waarom we het Arabische alfabet moesten opgeven voor het Romeinse, ze stonden ook bol van vragen die het geheim van Europa's macht en succes moesten ontsluieren. ‘Beschrijf de streefdoelen en de resultaten van de renaissance', vroeg de leraar geschiedenis in de middelbare school op het examen. ‘Als zou blijken dat we op even veel olie leefden als de Arabieren, zouden we dan even rijk en modern zijn als de Europeanen?' vroegen mijn meer naïeve klasgenoten op het lyceum zich af.

Beschaving in verval

Elke keer in mijn eerste jaar aan de universiteit als de vraag aan bod kwam tijdens de les, vroegen mijn klasgenoten zich af waarom ‘we nooit een Verlichting hadden gehad'. De 14de-eeuwse Arabische denker Ibn Haldun zei dat beschavingen in verval het hoofd boven water houden door hun overwinnaars te imiteren. Aangezien de Turken nooit gekoloniseerd werden door een wereldmacht had ‘de verering van Europa' of de ‘imitatie van het Westen' nooit die bezwarende, vernederende bijklank die werd beschreven door schrijvers uit ex-kolonies, zoals Franz Fanon, V.S. Naipaul en Edward Said; naar Europa kijken werd beschouwd als een historische imperatief of zelfs als een technische kwestie van adaptatie.

Maar die droom van het rooskleurige Europa, die ooit zo krachtig was dat zelfs onze meest antiwesterse denkers en politici er heimelijk in geloofden, is vervaagd. Dat komt misschien doordat Turkije niet meer zo arm is als het ooit was. Of het kan komen doordat het geen boerenmaatschappij meer is die geleid wordt door het leger, maar een dynamische natie met een sterke burgermaatschappij… En in de voorbije jaren zijn natuurlijk ook de gesprekken tussen Turkije en de Europese Unie gestremd, zonder dat er een uitkomst in zicht is. Noch in Europa, noch in Turkije bestaat er realistische hoop dat Turkije in de nabije toekomst zal toetreden tot Europa. Toegeven dat we die hoop verloren zijn, zou ertoe kunnen leiden dat de relatie met Europa volledig verbreekt, en dus heeft niemand de moed om die woorden uit te spreken.

Vermoorde missionarissen

Dat Turkije en andere niet-westerse landen hun geloof in Europa kwijt zijn, is iets wat ik weet van mijn eigen reizen en gesprekken. Een belangrijke reden voor de stroevere relatie tussen Turkije en de EU was bijna zeker de alliantie tussen een deel van het Turkse leger, toonaangevende mediagroepen en nationalistische politieke partijen, en hun succesvolle campagne om de onderhandelingen te saboteren. Hetzelfde initiatief leidde tot de vervolging van mij en vele schrijvers, de beschieting van anderen en de moord op missionarissen en christelijke geestelijken.

Er zijn ook emotionele reacties, waarvan het belang het best uitgelegd kan worden door Frankrijk te nemen als voorbeeld: in de hele 20ste eeuw hebben opeenvolgende generaties van de Turkse elite trouw Frankrijk genomen als hun model, door zich te inspireren op zijn kijk op het secularisme en zijn voorbeeld te volgen op het vlak van onderwijs, literatuur en kunst. Dat Frankrijk in de voorbije vijf jaar is uitgegroeid tot het land dat het felst gekant is tegen het idee van een Turkije in Europa was enorm pijnlijk en desillusionerend. Maar het is de betrokkenheid van Europa bij de oorlog in Irak die de grootste ontgoocheling bij niet-westerse landen teweeg heeft gebracht, en in Turkije echte woede. De wereld keek toe hoe Europa door Bush misleid werd om deel te nemen aan deze onwettige en wrede oorlog, en ondertussen een geweldige bereidheid etaleerde om misleid te worden.

Als je het landschap van Europa bekijkt vanuit Istanbul of wat verder, dan is het eerste wat je ziet dat Europa (zoals de Europese Unie) verward is over zijn interne problemen. Het is duidelijk dat de Europese volkeren veel minder ervaring dan de Amerikanen hebben als het erop aankomt samen te leven met mensen wiens religie, huidskleur of culturele identiteit verschillen van die van hen, en dat ze niet warm lopen voor het vooruitzicht. Die weerstand maakt de Europese interne problemen des te onhandelbaarder. De recente discussies in Duitsland over integratie en het multiculturalisme tonen dat aan.

Muur rond Europa

Naarmate de economische crisis erger wordt en zich verspreidt, kan Europa door terug te plooien op zichzelf de strijd uitstellen en de ‘bourgeois' bewaren in de Flaubertiaanse zin van het woord, maar dat zal het probleem niet oplossen. Als ik naar Istanbul kijk, dat elk jaar een beetje kosmopolitischer en complexer wordt en dat tegenwoordig immigranten aantrekt uit heel Azië en Afrika, heb ik geen probleem met deze conclusie: de arme, werkloze en onverdedigde mensen uit Afrika en Azië die op zoek gaan naar nieuwe plekken om te leven en te werken kunnen niet te eeuwigen dage uit Europa gehouden worden. Hogere muren, strengere visumvoorwaarden en alsmaar meer schepen die patrouilleren op de grens zullen de dag des oordeels alleen maar uitstellen. Het ergste is dat het anti-immigratiebeleid en de vooroordelen nu al de kernwaarden vernietigen die Europa maakten tot wat het was.

In de Turkse schoolboeken van mijn kindertijd was er geen discussie over democratie of vrouwenrechten, maar op de pakjes Gauloises die Franse intellectuelen en kunstenaars rookten (dat dachten we althans) stonden de woorden ‘liberté, égalité, fraternité' gedrukt, en die waren erg in zwang. ‘Fraternité' zou gaan staan voor de geest van solidariteit en verzet die werd uitgedragen door linkse bewegingen. Maar harteloos doen over het lijden van immigranten en minderheden, en Aziaten, Afrikanen en moslims hekelen die momenteel een heel moeilijk leven leiden in de periferie van Europa — ze zelfs alleen aansprakelijk stellen voor al hun problemen — is niet ‘broederschap'.

Je kunt er begrip voor opbrengen dat Europa bang is en zelfs panikeert nu het probeert zijn grote culturele tradities veilig te stellen, te profiteren van de rijkdom die het begeert in de niet-westerse wereld en de voordelen te behouden die het resultaat zijn van zoveel eeuwen klassenstrijd, kolonialisme en interne oorlogen. Maar als het is om zichzelf te beschermen, is het dan beter voor Europa om zich terug te plooien op zichzelf, of zou het misschien beter denken aan zijn kernwaarden, die het ooit tot het zwaartepunt voor alle intellectuelen ter wereld maakten?

ORHAN PAMUKWie? Turkse schrijver, Nobelprijs literatuur 2006. Wat? Europa is voor Turkije niet meer het gidsland dat het sinds Ataturk is geweest. Waarom? Europa evolueert trager dan de rest van de wereld.