actualiteitsforums - Enkele post bekijken - Patricia De Martelaere (1957-2009)

Filosofe van leven en dood

LUK SANDERS staat nog even stil bij de dood van Patricia De Martelaere. 'Zij was een filosofe van een zeldzaam geworden authenticiteit.'

Filosofie drukt zich altijd uit in taal, maar de ene filosoof schakelt woorden keurig in circuit zoals een informaticus, terwijl de andere woorden verdeelt over het blad, zoals een schilder verf over een doek. Vandaag hellen de meeste filosofen over naar de informatica, de wetenschap, maar Patricia De Martelaere neigde naar de schilderkunst, het proza. In die zin was zij niet meer of minder filosoof dan de typische hedendaagse filosoof.

Tegenwoordig ligt het nogal vast aan welke criteria je moet voldoen om een goed filosoof te zijn. Eerst moet je de klassieke paden volgen van basisopleiding, assistentschap, doctoraat, postdoc én je moet publiceren. Wat je publiceert is van geen tel. Waar en hoeveel je publiceert, is allesbepalend. Publiceren in een 'A-tijdschrift' levert veel puntjes op en als je dat vaak doet, heb je heel veel puntjes en dan ben je een goed filosoof.

Patricia De Martelaere heeft enkele filosofen grondig bestudeerd en overdacht, maar in puntjes uitgedrukt schitterde ze niet echt. Ze heeft ook geen grote denkkaders ontwikkeld, hooguit enkele alledaagse dingen op een rijtje gezet. Maar meer moet een groot filosoof niet doen. Filosofie kwam in de wereld omdat de mens geen raad wist met de oeverloze stroom naakte feiten die hem overspoelde. Enige orde en duiding ware welgekomen en dat vond Patricia belangrijker dan academische status verwerven.

De eerste filosofen hadden het over 'de oorsprong der dingen' of over 'worden en zijn'. Filosofische systemen werden complex naarmate talloze filosofen op dezelfde onderwerpen verder bouwden. Maar wat die allereerste filosofen schreven, was helder en eenvoudig, en 25 eeuwen later grijpen we er nog naar terug. Patricia De Martelaere vond in het alledaagse leven nog steeds talloze naakte feiten, waarbij niemand had stilgestaan. In The Fictional Fallacy (1988) legde ze zachtmoedig uit waarom we kunnen snikken om een toneelstuk en met gemak een bedelaar of gevallen bejaarde negeren. Uit Het dagboek en de dood (1993) bleek hoe filosofisch het is een dagboek bij te houden en waarom 'volwassenen' dat niet doen. En wie De Dalton Terror (2000) heeft gelezen, over de gelijknamige attractie in Walibi, gaat nooit meer gedachteloos naar een pretpark.

Enkele Vlaamse filosofen hebben bekendheid verworven door duizendmaal te herhalen, wat al miljoenen mensen voor hen hadden beweerd - namelijk dat God niet zou bestaan - Patricia sloeg daarentegen telkens weer nieuwe en onbewandelde wegen in. Zij was een filosofe van een zeldzaam geworden authenticiteit.

Van de veertiende tot negentiende eeuw waren de allergrootste filosofen - op Kant en Hegel na - nooit professoren. Machiavelli, Hobbes, Descartes, Spinoza, Locke, Leibniz, Rousseau en Kierkegaard vonden universiteiten geen biotoop om te gedijen als denker. David Hume - waarop Patricia promoveerde bij Herman De Dijn - had het wel gewild, maar die was zijn tijd te ver vooruit, waardoor hij steeds bot ving aan de universiteit. Hoe dan ook, om een groots filosoof te zijn moet je vaste denkkaders kunnen en durven verlaten. Dat wordt vandaag, in alle drukte, al eens vergeten.

Misschien zijn de grootste filosofen vandaag nog altijd niet universitair gebonden, maar zij verwerven geen bekendheid meer. Halverwege de negentiende eeuw begon dat echt moeilijk te worden. Schopenhauer, Nietzsche en Wittgenstein hebben in die zin wel wat gepruld aan universiteiten en Jean-Paul Sartre was misschien de laatste hele grote die niet met handen en voeten gebonden was aan de academische wereld. Op zich is dat niet erg, maar wat ruikt naar keurslijven kan een valkuil zijn voor filosofen. En als je aan pakweg Spinoza of Wittgenstein vroeg hoe het met hen ging, riskeerde je een antwoord te krijgen, waar je dagenlang het hoofd over kon breken. Stel vandaag diezelfde vraag aan bijna eender welke filosoof en hij antwoordt heel onfilosofisch: druk druk druk!

Patricia is ook aan universiteiten beland, maar ze was daar buiten haar colleges omzeggens afwezig. Vergaderingen en recepties waren haar meug niet. Daar waar filosofen vandaag vaak hollend en rekenend denken, bracht Patricia haar tijd voornamelijk door in een sfeer die stemde tot bezinnend nadenken. Ze leefde in een bosrijke omgeving in een onvindbaar huis en bracht daar veel tijd door, alleen, met haar kinderen of met vriendinnen. Ze wilde nooit overtuigen, maar dacht diep na, ze verkende nieuwe paden, schreef graag… ze schuwde de media, maar omdat ze om den brode nu eenmaal prof en schrijfster was, gaf ze haar studenten en lezers inzage in haar zoektocht en op die manier inspireerde ze, maar zonder per se te willen inspireren.

Ze heeft in haar denken een lange weg afgelegd die uiteindelijk is aanbeland in het Oosten. Ze heeft enkel aan katholieke universiteiten lesgegeven (Brussel, Leuven en Tilburg), waar vaak ruimte is voor uiteenlopende vormen van spiritualiteit. Op het einde van haar leven ging ze helemaal op in het taoïsme. Het strekt het Leuvense Hoger Instituut voor Wijsbegeerte tot eer dat Patricia daar het atypische vak 'Taoïsme' mocht oprichten en doceren.

In het Oosten lopen filosofie en religie onmerkbaar in elkaar over. Zo was het ook bij haar. In het Westen durven literatuur en filosofie in elkaar overlopen. Waren Tolstoj, Sartre en De Martelaere schrijvers of filosofen? Zij waren beiden en met verve.

Soms had Patricia de indruk dat als ze schreef, zij het niet was die schreef. Ze verwerkte ook zelden autobiografische elementen in haar schrijfsels, zeker geen delicate elementen. En als je haar sprak, verschilde ze al eens van de schrijfster van haar werken. Maar haar teksten waren zo puur dat je je niet van het idee kon ontdoen dat wat ze ook deed of zei, de Patricia van de teksten de échte was. En met de jaren werden de verschillen tussen de schrijfster en de mens ook kleiner.

Over de dood schreef ze met bijna evenveel flair als over het leven. Nog voor ze ziek was, heeft ze uitdrukkelijk gesteld voortdurend te leven alsof het haar laatste half uur was. Ze deed niet pathetisch of morbide over de dood, ook niet spottend, de dood intrigeerde haar en ze leek het als geruststellend te beschouwen dat ze ooit zou komen te gaan. 'Filosofie is leren sterven' wist Socrates. Patricia had dat begrepen, ondanks (of dankzij?) haar moeilijke leven. Ze heeft tegenslagen gekend die haar meezogen in een spiraal, maar de filosofie heeft haar geholpen, waardoor ze - net als Socrates - tijdig klaar was voor de dood.

Het overlijden van een 51-jarige filosoof die zijn hele leven op een drafje heeft gehold en gedacht is abrupt en rampzalig. Maar Patricia wandelde vaak en stond graag stil. Voortaan staat ze enkel nog stil.

Luk Sanders is filosoof.

DS, 10-03-2009