actualiteitsforums - Enkele post bekijken - Onwetende paus erger dan rechtse

De paus en de gaskamers

Paus Ratzinger hief vorige week de excommunicatie op van vier mannen die in 1988 ongeoorloofd doch rechtsgeldig tot bisschop werden gewijd door de conservatieve aartsbisschop Marcel Lefebvre (1905-1991). Lefebvre, die onder meer aartsbisschop van Dakar is geweest, verwierp de leer van Vaticanum II (1962-1965) en hield koppig vast aan de tridentijnse liturgie, met missen in het Latijn waarbij de priester het volk vrolijk de rug toekeert. Pech voor de paus: een van de bisschoppen, Richard Williamson, blijkt een verstokt negationist te zijn. De gaskamers van Hitler? Allemaal fel overdreven, vindt hij.

De opheffing van de excommunicatie van Williamson stuitte op huizenhoog protest bij onze noorderburen. Ad van Luyn, bisschop van Rotterdam en voorzitter van de Nederlandse bisschoppenconferentie, noemde de pauselijke maatregel rampzalig. Ook elders in Europa was de verontwaardiging groot. In Vlaanderen bleef alles rustig. Niet omdat de gelovigen bij ons het met de paus eens zouden zijn. Wel omdat er niet genoeg gelovigen overblijven om het met de paus oneens te zijn. Zwijgen betekent niet altijd toestemmen. Want wie dood is, zwijgt ook.

Ondertussen verliest Joseph Ratzinger in versneld tempo het prestige waarover hij ondanks alles nog beschikte. Hij genoot immers de reputatie een waarachtig intellectueel te zijn, wat zich overigens vooral vertaalde in een grondige kennis van de klassieke theologie. Maar zijn fans zijn de laatste tijd erg stil geworden. In 2005, na zijn bliksemsnelle uitverkiezing tot paus, meldden zij nog dat deze paus ons zou verrassen. Daarmee doelden ze waarschijnlijk op andere huzarenstukjes dan op de toekomstige rehabilitatie van een negationist. Sorry dat ik een beetje cynisch klink, maar hoe moet je anders reageren als katholiek die de kerk niet wil verlaten, omdat de paus niet gerechtigd is haar zijn eigendom te noemen?

Toch is het belangrijk om Ratzinger goed te begrijpen. Wat is hij wel, en wat is hij niet?

Ratzinger is geen nazi. De verleiding is groot hem wel als dusdanig te portretteren. Werd hij immers niet in 1941, weliswaar gedwongen, lid van de Hitlerjugend? En komt hij niet uit Beieren, waar Adolf Hitler zo graag verbleef en waar de Lederhosen in de ogen van velen gelden als een voldoende bewijs van een uiterst rechts gedachtegoed? Ten onrechte overigens. Ideeën moeten niet in de broek, maar in het hoofd worden gezocht. En neen, Ratzinger is geen nazi. De kerk verwerpt heel duidelijk het nazisme, waarbij ik overigens de exacte rol die paus Pius XII tijdens de tweede wereldoorlog speelde, in het midden laat.

De huidige paus is dus geen nazi, maar wel een sentimenteel conservatief. Mensen van dat slag zullen zelden zelf gaskamers installeren, maar ze zijn evenmin ongevaarlijk. Ratzinger is vervuld van heimwee naar de vroegere luister van de kerk. IJverig als hij is om de aanhangers van oude rituelen weer aan boord te hijsen, neemt hij er de collateral damage zonder veel problemen bij. De liturgische nostalgie is groot. Dat daarvoor de straf van een negationist moet worden opgeheven, is niet meer dan een lichtjes vervelend neveneffect.

De houding van de paus laat zien hoe pervers schijnbaar goedaardig conservatisme wel kan zijn. Want het mag in Vlaanderen de jongste jaren dan al populair zijn geworden, onschuldig is dat conservatisme allerminst. De conservatief probeert de vormelijkheden uit het verleden overeind te houden, ook al is de morele prijs daarvoor onfatsoenlijk hoog. De schone schijn is belangrijker dan de moraal. Door oude rituelen te koesteren, minimaliseert de paus op indirecte wijze de Holocaust. Ratzinger is, anders dan zijn bewonderaars menen, geen profeet die dapper tegen de stroom oproeit. Hij is gewoon een conservatief in de enge en enggeestige zin van het woord. En daarin is hij niet origineel.

Zo herinner ik me het recente verhaal van een rijke, katholieke landeigenaar in Frankrijk die de verstarde relatie met zijn vrouw niet in een echtscheiding wilde laten uitlopen. Echtscheiding? Nooit ofte nimmer. God zelve was daar heel erg tegen. En vooral: echtscheiding kon niet in een voorname familie. Daarom koos de landeigenaar voor een minder schandelijke oplossing, en vermoordde hij zijn vrouw. De echtelieden bleven dus bij elkaar tot de dood hen scheidde, precies zoals de kerk dat voorschrijft.

En wat te denken over de verfijnde Duitsers van net voor de Eerste Wereldoorlog, de kampioenen van de cultuur en van de Bildung, figuren die zo uit De Toverberg van Thomas Mann konden zijn geplukt, en die desalniettemin met droge ogen miljoenen jongeren de dodende loopgraven injoegen?

Laten we ons hoeden voor het conservatisme, al oogt het lieflijk en goedmoedig. Want weemoed kan meedogenloos zijn, en schijnbare verfijning scherper dan een scheermesje.

Rik Torfs is hoogleraar kerkelijk recht.

DS, 05-02-2009