actualiteitsforums - Enkele post bekijken - Je moet mensen een identiteit gunnen

Je moet mensen een identiteit gunnen - Bas Heijne over het onredelijke verlangen jezelf te zijn

Bas Heijne, 'Onredelijkheid', De Bezige Bij, 2007.

Prinses Máxima krijgt op haar dak omdat ze de Nederlandse identiteit nog niet heeft gevonden, Yves Leterme omdat hij de Brabançonne niet kent en de moslim omdat hij geen bloemkool met bechamelsaus eet. Bas Heijne onderzoekt waarom.

Maar Europa is blijkbaar iets vies geworden. Fransen en Nederlanders keerden zich tegen die Europese identiteit. Bij onze noorderburen onderzoekt een wetenschappelijke commissie de essentie van de Nederlandse identiteit. Want moet een Marokkaan Willem van Oranje kennen voor hij zich Nederlander mag noemen? En moet een allochtoon de Vlaamse Leeuw kunnen zingen voor hij zich Vlaams burger mag noemen? Moslims mogen geen hoofddoek meer dragen in loketfuncties bij de Antwerpse administratie, maar moeten dan niet ook alle kerstbomen en paaseieren uit publieke ruimtes verdwijnen?

We reizen voor een prikje de wereld rond, halen onze boontjes uit Kenia en zijn via het internet met het world wide web verbonden. Maar wij maken ons druk over de Brabançonne van Leterme en de Nederlanders over het belang van Willem De Ruyter voor hun vaderlandse geschiedenis. De verlichte wereldburgers zijn provincialen geworden, elk in zijn eigen kamp of groep, lijnrecht tegenover de ander: Waal of Vlaming, moslim of verlichte, gelovig of ongelovig, links of rechts, multicultureel of trots op het eigen volk.

De Nederlandse essayist Bas Heijne onderzoekt in zijn boek Onredelijkheid waar die omslag vandaan kwam. Waarom is die onredelijke behoefte aan identiteit helemaal terug? En waarom hoeven we daar volgens Heijne eigenlijk niet zo bang voor te zijn?

Prinses Máxima heeft na zeven jaar de Nederlands identiteit nog niet gevonden. Heeft ze niet goed genoeg gezocht?

'Interessanter is de vraag waarom die uitspraak zo'n heisa veroorzaakt. Tien jaar geleden had iedereen haar gelijk gegeven. Want de Nederlanders, dat waren toch wereldburgers? Nu zie je net de omgekeerde reactie. Globalisering en migratie hebben de nationale identiteit onder druk gezet. En wie geen identiteit heeft, gaat er een verzinnen. Dat is een oerwet.'

'Je kunt daar spottend over doen. Jezelf afficheren als de grote kosmopoliet die al die bange Nederlanders achterlijk vindt. Maar ik wil die behoefte aan identiteit begrijpen. De Nederlanders zijn bang om overgenomen te worden door de ander. Want net omdat de ander zo'n duidelijke identiteit heeft, dreigt hij ons weg te vagen. Iemand als Geert Wilders, of bij jullie Vlaams Belang, bespeelt die angst. Terwijl die ander natuurlijk net zo goed bang is als wij, omdat hij ook niet meer weet wie hij is. Dat is, in een notendop, het hele islamdebat. Een identiteitscrisis, waar we allemaal mee worstelen.'

Uw boek is een pleidooi voor het erkennen van identiteit.

'Identiteit was een vies woord geworden. Een gevaarlijk woord zelfs, want al wat rook naar eigenheid dreigde snel in het vaarwater van het racisme te komen. Met die gedachte is mijn generatie opgegroeid. We waren ervan overtuigd dat we allemaal zouden loskomen van religie, nationalisme en groepsdenken, en vrijgevochten, kosmopolitische individuen in een eengemaakt Europa zouden worden.'

'Maar vandaag keert Nederland zich tegen Europa, wint het geloof aan kracht en is de multiculturele samenleving op een “drama, uitgedraaid. Het Nederland dat er zo lang van overtuigd was dat we moesten opgaan in een groter geheel, is krampachtig op zoek naar zijn identiteit. Ik vind dat een legitieme menselijke behoefte. Mensen mogen dan wel via het internet met de hele wereld verbonden zijn, als ze hun deur opendoen, willen ze nog wel hun overbuur herkennen.'

'De politiek had daar geen oog voor. Daar is het fenomeen van de beweging Leefbaar Nederland uit voortgekomen, en vervolgens, in een drietrapsraket van verharding, Pim Fortuyn en Geert Wilders. Het is te gemakkelijk om dan meteen te roepen dat de bruinhemden terug zijn. Wilders en Vlaams Belang spruiten voort uit een reëel verlangen van de mensen naar identiteit. En hoe meer je die behoefte diaboliseert, hoe sterker die partijen worden. Wat trouwens net zo goed geldt voor al die moslims die nu met de koran lopen zwaaien. Hoe meer je de islam verkettert, hoe radicaler ze worden.'

In een tijd waarin links en rechts elkaar de claim op redelijkheid en de verlichtingsidealen betwisten, kiest u voor de titel 'Onredelijkheid'.

'Dat is bewust provocatief, ja. Je kunt religie of nationalisme onredelijk vinden, maar ik stel vast dat het steeds terugkomt. Enige scepsis tegenover de rede lijkt me trouwens gezond, want het maakbaarheidsgeloof van sommige verlichtingsdenkers heeft ook veel ellende aangericht. De inval in Irak is met zeer redelijke argumenten verdedigd: men zou de democratie verspreiden. Zodra de dictator weg was, zouden de andere Arabische landen in hetzelfde spoor volgen. De realiteit is dat in naam van de rede heel onredelijke dingen gebeuren in Irak.'

In Frankrijk stonden de banlieues in brand en Engeland werd geconfronteerd met home-grown terrorism. Toch woedt in die landen het debat over identiteit lang niet zo heftig als in Nederland. Hoe verklaart u dat?

'Omdat wij zo goed waren in het afschaffen van tradities. Vlaanderen heeft een geschiedenis. Vlaams Belang, bijvoorbeeld, kwam niet uit de lucht vallen. De partij is geworteld in een traditie. Dat maakt ze ook gevaarlijker, want ze is beter georganiseerd. In Nederland is het populisme nat vuurwerk. Het vlamt even op, en verdwijnt weer. Nederland is een hysterisch land.'

'Die hysterie kwam er omdat het idee van gemeenschap hier zo lang uit den boze was. Gemeenschap beperkte de individuele vrijheid. En al wat die vrijheid diende, kon probleemloos worden toegestaan in Nederland. Het homohuwelijk, euthanasie, drugsgebruik: in alle andere landen zorgden deze thema's voor lange en heftige discussies. In Nederland werd het met een pennentrek goedgekeurd.'

'Tot we op 9/11 heel hard met de vraag werden geconfronteerd wat Nederland eigenlijk nog is. Toen bleek dat we maar weinig hadden om op terug te vallen. Onze geschiedenis is uitgevlakt, het grote verhaal is afgeschaft, het onderwijs deugt niet. We leefden in het moment. Als je dan bij het achteromkijken alleen leegte ziet, slaat de paniek toe.'

Was 9/11 het keerpunt?

'Ik heb in mijn boek bewust zo weinig mogelijk over islam gesproken. Islam is een belangrijke factor, maar de grondoorzaak voor die identiteitscrisis is de globalisering. Trouwens, het is door dezelfde globalisering dat ook de islam zo in de war is. Zolang de moslimboer gewoon zijn land ploegt, zal hij niet om de haverklap met de koran staan zwaaien. Pas als hij in aanraking komt met de rest van de wereld, die een weinig rooskleurig beeld heeft van zijn geloof, krijgt die koran een bijzondere betekenis voor hem.'

'Die culturele omslag kondigde zich al lang voor 9/11 aan, toen Jörg Haider aan de macht kwam in Oostenrijk. Iedereen schreeuwde dat de bruinhemden terug waren. Maar Haider was geen oprisping van het oude fascisme. Hij was een modern fenomeen. Tien jaar later deed de omslag zich in Nederland voor, en nog veel heftiger. Want Haider was een brave jongen in vergelijking met Wilders. Wilders schreeuwt dat de Koran verboden moet worden. Zo'n opmerking is eigenlijk een losse flodder, maar leidt hier tot een hele discussie, die eindigt met de vraag of je dan ook Mein Kampf in de winkel moet leggen. Een heel raar debat vind ik dat. Een ontsporing van mensen die eigenlijk niet goed weten waarover ze het hebben.'

Het debat zit vast.

'Ja. Kijk, de maatschappij bestaat uit mensen van verschillende origines en culturen, en dat is onomkeerbaar. Je kunt daar eindeloos over discussiëren. Maar wat levert het op? Het hele debat is trouwens zelf het gevolg is van die behoefte aan identiteit. Die nieuwe ideologische bevlogenheid bewijst dat iedereen weer ergens bij wil horen. Probleem is dat men daardoor niet meer vrij gaat discussiëren. Dat vreemde, gepolariseerde sfeertje dat Nederland vandaag kenmerkt, heb ik nooit eerder in mijn leven meegemaakt. Alle nuance is verdwenen. Je wordt meteen bij het ene of het ander kamp ingedeeld. Ik zocht geen standpunt, maar een houding die iets vruchtbaarder is dan het pleidooi voor of tegen.'

Een houding die begrip toont voor een Amerikaanse generaal die homoseksualiteit immoreel noemt.

'Maar die man erkent wel het recht van homoseksuelen om in het leger te dienen. Ik geef ook het voorbeeld van de jonge Zuid-Afrikaanse zanger Bok van Blerk, die succes heeft met liederen over de Boerenoorlog. Het is te gemakkelijk om hem een racist te noemen, want zelf zegt hij dat de apartheid tot het verleden behoort en dat hij zich onderdeel voelt van de regenboognatie. Maar tegelijk is hij trots op zijn tradities.'

'Er is niets mis met een zelfbewuste uiting van identiteit. Het is een fout die je ook in Vlaanderen ziet. Men is zo tegen Vlaams Belang gekant dat iedere vorm van Vlaamse eigenheid verdacht wordt. Ik zeg: trek die identiteit uit de verkeerde handen en maak er een eigen verhaal mee, dat zegt dat we onszelf kunnen zijn in een pluriforme samenleving.'

'Zo is er volgens mij ook niets mis met een meisje dat zich uit door een hoofddoekje te dragen. Wie zo'n bescheiden uiting van identiteit in de publieke ruimte wil verbieden, snapt deze tijd niet. Tenzij dat meisje vanuit haar positie anderen probeert te overtuigen. Maar dat risico kun je ook met een simpel huishoudelijk reglement oplossen.'

Neigt uw houding niet naar het vroegere cultuurrelativisme, met als resultaat een maatschappij als een eilandengroep zonder bruggen, zoals Paul Scheffer schrijft?

'Dat is een gevaar. Maar alle identiteit uitbannen of alleen onze identiteit opdringen, werkt ook niet. Je moet mensen een identiteit gunnen, ook al is die in jouw ogen onredelijk. Aan die identiteit zijn natuurlijk grenzen, maar daar hebben we onze wetten voor.'

'Wat ik wil aantonen, is dat loyaliteiten niet hoeven te botsen. Je kunt best een wereldburger zijn zonder de klei te vergeten waaruit je voortkomt. Je kunt perfect diepgelovig zijn en de scheiding van kerk en staat aanvaarden. Neem nu minister André Rouvoet van de ChristenUnie. Rouvoet is vanuit zijn geloof tegen het homohuwelijk, maar hij erkent wel het recht op het homohuwelijk. De oude reflex is dan dat hij hypocriet is of een geheime agenda heeft. Mensen moeten leren wennen aan het idee dat het wel degelijk mogelijk is om aan de ene kant je principes te hebben, maar het recht van pakweg het homohuwelijk te erkennen.'

Maar u erkent zelf dat het recht op eigenheid kan omslaan in onverdraagzaamheid, met vernietigende gevolgen.

'Elke identiteit heeft een duister kantje. En dus moeten de grenzen ervan worden afgebakend. Maar dat kun je pas doen als je de legitimiteit van identiteit erkent. Ik zal een fundamentalist of extreme nationalist niet overtuigen. Maar in plaats van hem te demoniseren, kun je ook met hem in debat treden. Debatteren is geen synoniem voor capituleren.'

'Cultuurrelativisme betekent dat we naast elkaar leven. Terwijl ik een fenomeen als Wilders wil begrijpen. Ik ben het hoegenaamd niet met hem eens. Maar ik besef dat ik hem niet kan dwingen om anders te denken. Dat is relativering. Relativisme en relativering worden vaak moedwillig door elkaar gehaald, want begrijpen wordt dan gelijk aan begrip tonen voor. Maar proberen te begrijpen waar het terrorisme vandaan komt, betekent niet dat je er begrip voor toont. En het lijkt me makkelijker om terrorisme te bestrijden als je weet waar het vandaan komt.'

U schrijft in uw boek dat u zelf geen identiteit hebt. Hebt u er intussen één gevonden?

'Ik hou een pleidooi voor mensen om hun eigen kleine wereld te maken in de grote wereld. Maar zelf heb ik nooit de behoefte gevoeld om me bij een beweging, groep of een partij aan te sluiten. Mijn kleine wereld is dit boek. Het schrijven is mijn manier om mijn relatie met die grote buitenwereld te onderzoeken.'

Bent u dan niet het bewijs dat er geen weg terug is? Wie zich eenmaal heeft losgemaakt van geloof, natie en groep, stapt niet opnieuw de gereformeerde kerk binnen en zet op Prinsjesdag geen oranje petje meer op.

'Ik behoor inderdaad tot de generatie die dit alles helemaal heeft losgelaten. Maar ik stel rond mij vast dat mensen vanuit hun enorme vrijheid toch een nieuw soort groepsidentiteit verzinnen. De kerken in Nederland blijven redelijk leeg, maar een zeer groot deel van de Nederlanders noemt zich nog wel religieus. Sommigen gaan weer naar de kerk, anderen dwepen met het soort lightreligie van The Da Vinci Code.'

Ook in een geglobaliseerde wereld is er geen weg terug. Individuen, maar ook landen die terugvallen op een oude identiteit, concurreren zich letterlijk uit de markt.

'Natuurlijk. Dat moet je mensen ook duidelijk maken. Die eigenheid waar ik voor pleit, is relatief.'

Is het dan nog eigenheid?

'Ik denk het wel. In weinig landen sloeg de globalisering zo hard toe als in India. Toch weten de Indiërs hun pluriforme achtergrond te behouden. Een astrofysicus komt er 's avonds thuis en bidt voor het huisaltaar. Wij zijn geneigd dat onredelijk te vinden. Maar we zitten net zo in elkaar. Dat erkennen opent heel wat deuren naar een ander omgaan met elkaar in een pluriforme wereld.'

Uw antwoord op het multiculturele drama is een houding: gun mensen hun identiteit, maar reduceer ze niet tot die identiteit.

'Inderdaad. Laat mensen hun kleine wereld afbakenen binnen de grote wereld. Erken dat een ander er anders over denkt dan jij. Ontwijk hem niet, maar ga met hem in debat.'

Dat klinkt mooi, maar wat doet een beleidsmaker hier nu mee? In plaats van eindeloos te debatteren over identiteit, is het misschien efficiënter om mensen aan een baan te helpen, discriminatie op de werkvloer te bestrijden en gewelddadige extremisten in de cel te stoppen.

'Het zou al geweldig zijn als beleidsmakers dat daadwerkelijk deden. Het merkwaardige is dat het al met al goed gaat in Nederland. Franse sociologen die na de banlieue-crisis onze probleemwijken kwamen bezoeken, vroegen waar die probleemwijken nu eigenlijk waren.'

'Maar de realiteit bepaalt niet noodzakelijk wat mensen in hun hoofd hebben. Vandaar dat het zo belangrijk is die identiteitsvraag niet te veronachtzamen. Wie zijn blik op de wereld verandert, kan ook de wereld zelf veranderen. Misschien zijn globalisering en regionalisme wel verzoenbaar. Aan het einde van mijn boek noem ik die andere houding een opdracht, met de kracht van een ideaal.'

DS, 13-10-2007 (Lieven Sioen)