actualiteitsforums - Enkele post bekijken - ’Het land van aankomst'

Vechten is hechten

Paul Scheffer, Het land van aankomst, Amsterdam: De Bezige Bij, 2007, 476 blz.

Jaren geleden verkondigde Paul Scheffer het failliet van de integratie. Een schokgolf ging door Nederland. In zijn nieuwe boek zoekt hij moeizaam uitwegen uit de impasse.

Zelden verwekte een krantenstuk zoveel commotie als het essay Het multiculturele drama dat Paul Scheffer in januari 2000 in NRC Handelsblad schreef. Scheffer, een sociaal-democraat, hekelde de mislukte integratie van allochtonen en het officiële stilzwijgen daarover: 'Hele generaties worden onder het mom van tolerantie afgeschreven. Het huidige beleid vergroot de ongelijkheid en draagt bij tot een gevoel van vervreemding in de samenleving. De tolerantie kreunt onder de last van achterstallig onderhoud.' Vloeken in de kerk, vond links dat. Maar de onheilsprofeet Scheffer kreeg gelijk. De volgende jaren zou Nederland onherkenbaar veranderen. Er was 'de opstand der burgers', de politieke moorden op Pim Fortuyn en Theo Van Gogh, de zaak-Hirsi Ali. Intussen zit het hele land in een identiteitskramp. Eis dat de Koran wordt verboden en je bent geen schertsfiguur meer, maar een politieke held.

Naar het nieuwe boek van 'Cassandra' Scheffer werd dan ook gespannen uitgekeken. Het land van aankomst nam zich voor de in Het multiculturele drama beschreven impasse te overwinnen - geen minne ambitie. Lezers van De Standaard kregen in 2002 al een voorproefje in een vijfdelig kerstessay, maar vervolgens werd de publicatie keer op keer uitgesteld. Er gebeurde ook zoveel, Scheffer had de grootste moeite om bij te benen. Nu ligt Het land van aankomst eindelijk in de rekken en het moet gezegd, het is een indrukwekkend boek. Ook al biedt Scheffer geen gerede uitweg, de vele kronkels in de route zijn ongemeen scherp in kaart gebracht.

Aan één weldenkende dooddoener ergert professor Scheffer - inmiddels hoogleraar grotestedenproblematiek - zich mateloos: 'Migratie is van alle tijden'. Dat klopt uiteraard, maar de huidige migratiegolf verschilt drastisch van die van vorige eeuwen, en wel om drie redenen.

De belangrijkste is de verzorgingsstaat met zijn ruimhartige sociale bescherming. Scheffer beweert niet dat migranten alleen worden gelokt door de vleespotten van onze sociale zekerheid, maar ze raken wel snel verstrikt in de vangnetten ervan. De grote werkloosheid in de migrantenpopulatie is historisch nooit gezien: zij zouden juist het hardstwerkende en ondernemendste deel van de bevolking moeten zijn. Immigratie rijmt maar moeilijk met de verzorgingsstaat, stelt Scheffer vast.

Ook de culturele rem van de islam is een nieuw gegeven: een godsdienst die in de landen van herkomst alles beheerst en die zich als minderheidsreligie in een seculiere, liberale samenleving opnieuw moet uitvinden. Dat lukt niet zo best. En dan zijn er ook de satelliettelevisie en de goedkope vliegtuigtickets, waardoor migranten een veel sterkere binding met hun land van herkomst behouden. Velen leven in twee werelden tegelijk, een gespletenheid die door de mode van transnationale huwelijken over generaties wordt gespreid.

Om al die redenen verloopt de integratie veel moeizamer dan in het verleden. Drie generaties zouden wel eens niet kunnen volstaan, vreest Scheffer. Intussen betalen we steeds meer de prijs. Migratie mag verrijkend zijn, ze wrikt ook veel zekerheden los, zowel bij de migranten als bij de ingezetenen. Vervreemding en verlies overschaduwen in Scheffers analyse ruim de baten. De multiculturele samenleving is 'een eilandenrijk zonder bruggen', met steeds meer getto's in de grote steden, 'witte' en 'zwarte' scholen, sociale ongelijkheid en culturele segregatie. Achter het waanbeeld van multiculturele harmonie wordt de dagelijkse botsing van culturen steeds zichtbaarder. 'De open samenleving is in crisis', schrijft Scheffer. 'Overal staan de verdraagzaamheid en de vrijheid onder druk. Er zijn volksverhuizingen die de sociale en culturele rek te boven gaan.'

Migratie zonder conflicten bestaat niet. Zelfs in de geschiedenis van een traditioneel migratieland als de Verenigde Staten zijn de botsingen legio.

Alleen zijn we in West-Europa heel lang in de fase van vermijding blijven steken, betoogt Scheffer: in het kader van de pacificatie werden conflicten steevast onder de mat geveegd. Men leefde naast elkaar en negeerde de tegenstellingen.

Eigenlijk was de veel geroemde Nederlandse tolerantie vooral onverschilligheid.

De multiculturalisten hadden ook geen oog voor de ontworteling van de ingezetenen. Hun vervreemding werd afgedaan als nostalgie, of erger nog, als vreemdelingenhaat. 'Pas nu de middenklasse zich niet meer aan de veranderingen kan onttrekken, is het debat opengebroken. Te lang waren diegenen die niet in de wijken woonden waar de migranten zich vestigden, de warmste pleitbezorgers van de multiculturele samenleving, terwijl diegenen die er wel woonden op den duur wegtrokken.'

Intussen ligt de fase van vermijding achter ons en het conflict woedt in alle openheid. Op zoek naar houvast vliegen nieuwkomers en ingezetenen elkaar bij elk incident in het haar. Soms is dat schrikken, maar kan het anders? 'Waar te lang gezwegen is, wordt te veel en te luid gesproken.' En eender hoe, er is geen weg terug. Volgens Scheffer hebben we het samenleven niet verleerd, we zijn elkaar alleen maar uit de weg gegaan. Nu moeten we elkaar in de open confrontatie vinden. Alleen zo ontstaat een gemeenschappelijke grond voor het samenleven. Zoals het volksgezegde luidt: 'vechten is hechten'.

Het probleem van Europa is dat we de veranderingen die grote migratiestromen met zich meebrengen altijd hebben onderschat. Het vraagstuk snijdt zo diep omdat de kern van onze instituties en vrijheden erdoor wordt geraakt. Ingezetenen vinden dat de oplossing simpel is: de migranten moeten zich als minderheid maar aan de oude meerderheid aanpassen. Maar dat is te kort door de bocht gedacht, vindt Scheffer. Wil de open samenleving overleven, dan zijn nieuwe gedeelde normen en een nieuw burgerschap nodig. 'Wie migranten vraagt kritisch naar hun tradities te kijken, moet ook zelf bereid zijn om de eigen vanzelfsprekendheid tegen het licht te houden. De komst van de migranten is niet alleen onomkeerbaar, maar ook een unieke kans tot zelfbespiegeling. Het is tijd voor groot onderhoud en een grondige verbouwing.'

Welke kant moet die verbouwing uit? Scheffer pleit zonder omhaal voor een restrictieve migratiepolitiek: 'Gelijkheid binnen de grenzen veronderstelt ongelijkheid aan de grenzen.' Grootschalige immigratie kan het Europese vergrijzingsprobleem niet oplossen, waarschuwt hij. Om zijn bevolking op peil te houden, zou het oude continent tot 2050 1,3 miljard nieuwe migranten nodig hebben. Een surrealistisch cijfer: bij zo'n instroom kan Europa onmogelijk Europa blijven. Ook die migranten worden oud.

Sta alleen inwijking van goed opgeleide (en bij voorkeur niet-islamitische) migranten toe, adviseert Scheffer. We hebben nu al een veel te groot overschot van laaggeschoolde migrantenkinderen. Om de verzorgingsstaat overeind te houden, pleit de sociaal-democraat ervoor dat migranten slechts na enkele jaren toegang krijgen tot de sociale zekerheid, zoals in de VS. Alleen wie bijdraagt, geniet mee. Dat geldt trouwens ook voor ingezetenen. In Nederland krijgen jongeren onder 25 geen uitkering meer: het is of werken, of een opleiding volgen. Tien jaar geleden was het ondenkbaar geweest.

Ook wat de islam betreft, is Scheffer zeer flinks. Aan de scheiding van kerk en staat en aan de vrijheid van meningsuiting mag niet worden getornd. Moslims zullen aan Mohammedcartoons moeten wennen. Er bestaat geen godsdienstvrijheid zonder kritiek op het geloof: 'Tolerantie vraagt een open samenleving waar de meningen vrijelijk kunnen botsen.' Dit in tegenstelling tot de multiculturele etiquette met zijn talloze taboes: omwille van de lieve vrede was het beter nergens over te oordelen. Zo'n afzijdigheidsmoraal haalt de basis van het samenleven onderuit, vindt Scheffer terecht.

Als gedeeld burgerschap een kans wil maken, zullen zowel migranten als ingezetenen uit hun schulp moeten komen. 'Eigen volk eerst' is immers niet alleen een kreet van Vlaams Belangers, maar net zo goed van Marokkaanse migranten die zich terugtrekken in hun eigen getto's. Paul Scheffer onderschrijft voluit de eis om inburgering, en om een einde aan de naturalisaties op simpel verzoek: nationaliteit moet opnieuw iets inhouden. Hij klaagt over het geringe engagement van migranten die 'volharden in slachtofferschap'. Maar ook de ingezetenen moeten dringend meer betrokkenheid tonen bij de publieke zaak, zegt hij. In de nasleep van de jaren 1960 met hun eenzijdige klemtoon op individuele vrijheid zijn de plichten een beetje zoekgeraakt. Burgerschap staat of valt nu eenmaal met de mate waarin mensen zich verantwoordelijk voelen voor hun omgeving. 'Zonder wij gaat het niet', schrijft Scheffer. 'Zonder kritische betrokkenheid vergruist de samenleving.'

DS, 12-10-2007 (GILBERT ROOX)