Enkele culturele lessen uit de Borat-rage


HET loopt storm voor de film Borat: Cultural Learnings of America for Make Benefit Glorious Nation of Kazakhstan , waarin Borat, een reporter uit de voormalige sovjetrepubliek Kazachstan, in opdracht van zijn regering op inleefreis naar de Verenigde Staten gaat. De prent, waarin Kazachstan wordt afgebeeld als een land van gedegenereerde, incestueuze pummels en jodenhaters, joeg het establishment van Kazachstan, haar pr-adviseurs en diplomaten de kast op. Intussen belandde hij ook in Rusland op de index, al circuleren er veel illegale kopieën.


Omdat ik een tijd in Kazachstan heb gewoond en gewerkt, het land intensief bereisde en het al een jaar of tien volg, wordt mij soms gevraagd wat ik over de Borat-rage denk. Dus ben ik gaan kijken. De film dankt zijn succes uiteraard aan de MTV-affiliatie en de grotesk-anale fratsen van de Britse komiek en hoofdrolspeler Sacha Baron Cohen, en niet aan enige plotse belangstelling voor het wel en wee in het verre Kazachstan. Maar een vraag die velen interesseert, is wat er nu allemaal van waar is: is de sociale status van vrouwen in Kazachstan echt lager dan die van honden; is de jodenjacht er echt een nationale sport?

Welaan dan. Zowel Borat als zijn dorp, de typetjes die er rondlopen en het landschap lijken niet op het echte Kazachstan. Wellicht hebben de makers in een zigeunerdorp ergens op de Balkan gefilmd. Het personage Borat ziet er fysiek zelfs helemáál niet uit als een Kazach, de etnie waarnaar het land genoemd is en die eerder mongoloïde gelaatstrekken heeft. Tussen haakjes, de generiek van de film is in het Russisch, samen met het Turkse Kazachs de officiële taal van het land. Maar wat Borat en zijn 'producer' onder elkaar brabbelen, is geen van de twee. Het klinkt veeleer als een West-Slavische taal.

Hoe het dan met 'de vrouwen' in 'Kazachstan' gesteld is? Dat hangt af van waar en in welke sociale omgeving je zit. Over het algemeen is dat niet beter of slechter dan in veel andere ex-sovjetlanden, maar zeker géén Borat-toestanden. En tenslotte leven er nog zo'n twintigduizend joden in Kazachstan. Voor de onafhankelijkheid zaten er een pak meer. Dat velen hun biezen pakten naar Israël en het Westen heeft niet te maken met 'Joodje jagen', maar met economische migratie. Georganiseerd populair antisemitisme is er niet in Kazachstan. Zowat de helft van de bevolking bekent zich tot de islam, al is een deel niet praktizerend en ziet het er ook niet naar uit dat het gerommel in Gaza en Zuid-Libanon veel antisemitische emoties heeft aangewakkerd onder de Kazachse moslims.

Dit gezegd zijnde, er zijn in de film, misschien zelfs onbedoeld, rake typeringen die wél uitstaans hebben met de realiteit in Kazachstan. Zo is er Borats buurman Nursultan Tuyakbaj, die altijd wil hebben en doen wat zijn rijkere en bekende buurman heeft en doet. Dat is kenmerkend voor de mentaliteit van de Kazachse elite, haar entourage en de nieuwe rijken. De Kazachse samenleving heeft de economische neergang, het statusverlies en de ontrafeling van de sovjetsamenleving na de plotslinge onafhankelijkheid van het land begin de jaren negentig slecht verteerd. Nu sinds enkele jaren de olie- en gasdollars binnenstromen - tenminste naar sommige centra en bevolkingslagen - is er een compensatiereflex. Die uit zich onder meer in het imiteren van levenswijzen uit het Westen en van de 'nieuwe Russen', het neerpoten van grandiose bouwsels en façades en assertieve grootspraak, al is dat fenomeen niet uniek voor Kazachstan.

Hoe dan ook, het verklaart de gecrispeerde reacties van de Kazachse elite op de film. Borat mag dan het land op de kaart gezet hebben, als zoiets op je kop valt op een moment dat je je toch zó inspant om internationaal au sérieux genomen te worden, dan komt dat natuurlijk iewat ongelegen.

Buiten de officiële communiqués zijn de meningen over de film in Kazachstan verdeeld. Weinig zaaleigenaars durven hem te programmeren, dus bekijken de mensen hem thuis op een illegale dvd. Onlangs verklaarde een opposant dat ,,het corrupte familieregime in Kazachstan het Borat-imago verdient''. Bij de man en vrouw uit de straat en de steppe, voor zover ze al weet hebben van de zaak, gaan de reacties van 'laat maar waaien' over geamuseerd tot gechoqueerd. Zin voor absurde humor en zelfspot is de kazachen zeker niet vreemd, op dat vlak hebben ze niets te leren van politiek correcte westerlingen. Alleen wordt het als een vernedering ervaren als de spot van 'buitenstaanders' komt.

Het klinkt als een cliché, maar Kazachstan is een land met een onzekere identiteit. Als voormalige sovjetrepubliek is het land sterk gerussificeerd, maar niet Russisch. Een moslimland kun je het ook bezwaarlijk noemen. En de nomadencultuur die westerse romantici met Kazachstan associëren, is vandaag grotendeels folklore. Het is interessant om volgen hoe Kazachstan zijn draai gaat vinden. Intussen is zo'n land natuurlijk een gemakkelijke pispaal voor Borat-toestanden.

Bruno De Cordier (De auteur is medewerker van de Conflict Research Group aan de Universiteit Gent.)


DS, 17-11-2006

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB