actualiteitsforums - Enkele post bekijken - Europa & Religie: drie denkers...

EUROPA EN RELIGIE (3): Gianni Vattimo, Voor een christendom zonder religie

Hoort een verwijzing naar de religieuze grondslag van de Europese beschaving thuis in het voorwoord van de Europese grondwet? Nee, hebben de politici onlangs in Brussel beslist. Wij vroegen de mening van drie eminente denkers, met respectievelijk een joodse, islamitische, en christelijke achtergrond. In dit slotdeel: de christelijke filosoof Gianni Vattimo.

ER staat geschreven dat... maar ik zeg u...". Deze woorden van Jezus komen we bij herhaling tegen in de evangelies. Volgens de Italiaanse filosoof Gianni Vattimo liggen ze aan de basis van het moderne secularisatieproces. Ze zijn het begin van een geschiedenis van ontheiliging en verwereldlijking. ,,Ik ben geen atheïst, maar als ik er een zou zijn, dan zou ik dat te danken hebben aan het lezen van het evangelie. In Italië hoor je vaak de boutade: dankzij God ben ik atheïst.''

Gianni Vattimo is geboren in 1936 in Turijn. Hij studeerde filosofie in zijn geboortestad en specialiseerde zich verder aan de universiteit van Heidelberg.

Later werd hij voorzitter van de faculteit letteren en filosofie van de Turijnse universiteit. Als gasthoogleraar doceerde hij aan verschillende Amerikaanse universiteiten. Hij schrijft geregeld editorialen voor de krant La Stampa en sinds 1999 zetelt hij in het Europees parlement.

Nationalistische gevoelens zijn hem vreemd, behalve wanneer het Italiaanse elftal tegen een ander land speelt. Zijn blik is veeleer op Europa gericht. Als politicus voelt hij zich vooral geroepen om alle vormen van dogmatisme te bestrijden. Het extreem-linkse terrorisme van de jaren zeventig, de confrontaties met maoïstische studenten toen hij in Turijn doceerde en zijn aanvaringen met de kerkelijke hiërarchie brachten een keerpunt in zijn denken teweeg.

Hij raakte ervan overtuigd dat het geloof in een absolute waarheid altijd uitloopt op geweld, fanatisme en terrorisme.

Gesterkt door deze ervaringen heeft hij ieder dogmatisch beginsel van de traditionele metafysica afgezworen. Vattimo sluit zich aan bij Nietzsche, die zegt dat er geen waarheid is, er is alleen interpretatie. En bij Heidegger, voor wie het Zijn geen absoluut gegeven is en er dus ook geen onwrikbare houvast bestaat. Het enige wat rest, zegt Vattimo, is de geschiedenis van het cultureel gedachtegoed.

Vattimo is een voorstander van seculariteit. Hij is gekant tegen een verwijzing naar het christendom in de Europese grondwet. Dat heeft echter niets met vrijzinnigheid, maar alles met zijn interpretatie van de christelijke religie te maken. Die interpretatie is een uitvloeisel van zijn filosofie, die hij karakteriseert als het ,,zwakke denken'', ,,il pensiero debole''.

Hij maakte school met deze filosofie, die reflecteert over de terugkeer van de religie en het daaraan verbonden gevaar voor fanatisme en fundamentalisme. De opflakkering van terrorisme en religieus geweld in de wereld bevestigt hem in dit denken.

,,Ik denk dat mijn filosofie van het zwakke denken een remedie kan zijn tegen fanatisme en fundamentalisme. Heidegger en Nietzsche hebben me in dat denken sterk beïnvloed. Voor mij zijn die twee erg aan elkaar verwant en dat heeft mij, paradoxaal genoeg, dichter bij het christendom van mijn jeugd gebracht. Tijdens mijn jarenlang verblijf in Duitsland, waar ik Heidegger en Nietzsche bestudeerde, had ik afstand genomen van de katholieke kerk. Maar het was juist onder hun invloed dat ik begon te beseffen dat het christendom een verhaal is van desacralisatie en dus van secularisering."

VOLGENS het ,,zwakke denken'' van Vattimo heeft niemand de waarheid in pacht. Bescheidenheid is geboden, want absolute waarheden leiden altijd tot geweld, en dat is het laatste waar het christelijk geloof voor staat. Ook voor filosofen als Levinas en René Girard staat het sacrale gelijk met geweld, dat volgens Girard bezworen wordt door de symbolische herhaling ervan in het misoffer.

Maar Vattimo gaat nog verder: ,,Jezus is mens geworden om die band tussen het geweld en het sacrale op te heffen. Wat Hij is begonnen, moeten wij verderzetten. De secularisatie is een positief gevolg van de leer van Jezus. Ze moet worden doorgezet, want ze doet recht aan zijn boodschap.

Waarom zou je ervan moeten uitgaan dat de openbaring ophoudt met de komst van Jezus?

Volgens mij zou de Kerk moeten erkennen dat het evangelie ten opzichte van het Oude Testament een steeds verdergaande secularisering inhoudt en steeds minder belang hecht aan sacraliteit.

We moeten de tekens van de tijd leren lezen en onze geschiedenis proberen te begrijpen. Zo hebben we vandaag bijvoorbeeld moeite met de beschrijving van God als vader omdat dat te machistisch is. We hoeven dat toch niet letterlijk op te vatten? Het verhaal van het christendom is het verhaal van een interpretatie en van een secularisering van de Heilige Schrift. Dat is voor mij de betekenis van Pinksteren: de heilige geest die neerdaalt en de mensheid verlicht opdat ze zelf de boodschap zou kunnen duiden.

Natuurlijk stelt dat de Kerk voor problemen. Je kunt je afvragen waar de grens ligt van die interpretatie. Volgens mij ligt die grens bij de naastenliefde. Heeft het feit dat vrouwen geen priester kunnen worden te maken met naastenliefde? Nee, dat is een louter cultureel, historisch fenomeen. Naastenliefde is voor mij het criterium, dat is de praktijk van het christendom, dat is waar de figuur van Jezus voor staat. Jezus die zegt dat hij onze broeder is en niet onze heer, is een stuk minder dogmatisch dan de God van het Oude Testament.''

'IN mijn ogen vloeit het nihilisme van Nietzsche, die de dogmatiek van absolute waarheden bestrijdt, rechtstreeks voort uit de christelijke leer. Voor mij moet in de Europese grondwet niet naar het christendom worden verwezen omdat seculariteit tot het christelijk patrimonium behoort.

Door de bekering van keizer Constantijn in het begin van de vierde eeuw en de greep die de sterk gecentraliseerde kerkelijke hiërarchie in de loop der tijden op het politieke en maatschappelijke leven heeft gekregen, zijn wij wel verplicht geweest om ons te ontvoogden.

Zowel het principe van de seculariteit als de historische omstandigheden die het hebben voortgebracht, vloeien dus voort uit het christendom.

Dat ligt in de islam veel ingewikkelder. Dat is een religie die nooit een gecentraliseerde kerkelijke hiërarchie heeft gekend. Er is dus ook nooit een conflict geweest tussen staat en religie. Het is dan ook logisch dat zich in de islamitische wereld geen secularisering heeft voorgedaan zoals dat bij ons het geval was."

De centrale thesis van Vattimo is dat het voor Europa van wezenlijk belang is dat het christendom zijn ware roeping, de secularisering, verderzet. Als het dat niet doet, zal het culturele conflicten blijven oproepen en de politieke eenheid van Europa bedreigen. Maar is het verdedigen van de democratie geen belangrijker basis voor het eengemaakte Europa dan het nastreven van een geseculariseerd christendom, of liggen beiden in elkaars verlengde?

,,Er bestaat een christelijke democratische erfenis waar de Kerk officieel niets mee gedaan heeft. We zeggen altijd dat we onze democratie te danken hebben aan de Griekse beschaving, maar die democratie beperkte zich tot een kleine elite, die bijeenkwam op de agora terwijl de anderen werkten. We hebben de term van hun overgenomen, maar zonder de christelijke boodschap van gelijkheid en broederschap zouden we geen democratie, geen liberalisme, geen gewetensvrijheid kennen zoals we die nu kennen. Democratie is een verworvenheid die we op de Kerk hebben moeten bevechten, maar die strijd werd wel gevoerd in naam van de vrijheid, wat een christelijke boodschap is; een boodschap die de Kerk om politieke redenen deels heeft verraden."

EEN van Vattimo's jongste boeken is getiteld Voorbij het christendom. Voor een christendom zonder religie. Het verdedigen van de democratische waarden is voor hem een belangrijker aspect van het christendom dan het zuivere geloof. ,,In het evangelie staat, Matteüs 25, 34: 'Ik had honger en gij hebt mij te eten gegeven' en hij antwoordt: maar Heer, ik ben jou nooit tegengekomen, waarop Jezus zegt: maar ik was die en die.

Wat bedoelde Jezus toen hij zei: 'Als er twee of meer mensen in mijn naam verenigd zijn, dan ben ik onder hen'? Zeker niet dat je hem in de tempel of in de kerk moest gaan zoeken.

Het christendom komt neer op het beoefenen van de naastenliefde in het dagelijks leven. We doen niets anders dan oorlog voeren en praten altijd maar over vrede. Vrede is een wollig, soft thema geworden, maar het is niets anders dan het steeds verder ontwikkelen van onze samenlevingen naar het model van de stad Gods, de civitas Dei van Augustinus, gebaseerd op liefde. Kan de geschiedenis een andere zin hebben dan deze? Ik kan het me niet voorstellen."

Is Vattimo niet bang dat in een wereld waar alles om macht en geld draait zijn filosofie van het ,,zwakke denken'' de ontwikkelingen die hij wil bestrijden veeleer in de kaart speelt?

,,Men heeft mij in Italië op een gegeven moment verweten dat mijn filosofie de overwinning van rechts in de hand werkte. Dat is onzin. Alsof mijn filosofie zo'n macht zou hebben. Europa heeft een gesofistikeerde beschaving en de geschiedenis bewijst dat oorlogszuchtige maatschappijen eerder de gesofistikeerde maatschappijen vernietigen dan omgekeerd.''

'NEEM bijvoorbeeld het rapport dat het Pentagon onlangs publiceerde over de natuurlijke rijkdommen van onze planeet.

Daarin wordt voorspeld dat we over twintig jaar oorlogen zullen voeren voor een glas water of een beetje zuivere lucht.

Met dit toekomstbeeld voor ogen hoop ik dat er - voor het te laat is - een moment komt waarop we inzien dat we anders moeten gaan denken. Het is tijd om onze arrogantie in te perken en te beginnen werken aan een betere verstandhouding tussen de verschillende culturen.

Daarmee bedoel ik niet dat we moeten vervallen in cultuurrelativisme, maar ideologieën die zich beroepen op absolute waarheden moeten worden afgezwakt. Meer bescheidenheid, minder agressie, meer dialoog.

Ook dat komt in een notendop neer op de christelijke boodschap van de naastenliefde. Dat betekent dat we ook ons economisch en militair denken moeten veranderen.

Nochtans ben ik niet tegen een Europese defensie, hoe paradoxaal dat ook moge klinken. Technologische vooruitgang is grotendeels afhankelijk van militaire research.

Op dit moment zijn wij volledig afhankelijk van de VS omdat we zelf geen sterk ontwikkelde militaire research hebben. We hebben de Amerikanen dus nodig, maar dat wil niet zeggen dat we alles aan hen moeten overlaten.

Het ontbreekt Europa vaak aan moed en daadkracht om eensgezind op te treden. Het zou best kunnen dat een verscherping van het conflict met Amerika ook onze identiteit zal verscherpen."

Die identiteit heeft volgens Vattimo vooral een culturele basis, aangezien we noch een gemeenschappelijke nationaliteit, noch een gemeenschappelijke taal, noch een gemeenschappelijke religie hebben. Onze culturele eenheid is gebaseerd op gemeenschappelijke historische waarden.

Vattimo denkt daarbij niet alleen aan het joods-christelijke en het Grieks-Romeinse erfgoed, maar ook aan de historische erfenis die we aan de islam te danken hebben.

IN zijn boek Ik geloof dat ik geloof beweert Vattimo dat Nietzsches stelling ,,God is dood'' in ons postmodern tijdperk nieuwe perspectieven opent voor het geloof. Juist doordat het absolute godsbeeld wegviel, werd het weer mogelijk om in God te geloven.

In de discussie over het al dan niet expliciet vermelden van God in de tekst van de Europese grondwet moeten we het volgende goed voor ogen houden, aldus Vattimo: als de religies, en vooral het christendom, zich nadrukkelijk willen manifesteren, dan is het logisch dat onze liberale maatschappijen hun seculariteit net zo sterk willen affirmeren en alle zichtbare religieuze symbolen uit het openbare leven bannen.

,,Maar in tegenstelling tot wat vele dogmatische voorvechters van de seculariteit denken, zal een nieuwe bloeitijd van onze burgermaatschappij vooral afhankelijk zijn van een nieuwe bloeitijd van het religieuze leven.''

01/07/2004 France Guwy

©Copyright De Standaard