actualiteitsforums - Enkele post bekijken - Europa & Religie: drie denkers...

EUROPA EN RELIGIE (2): Mohammed Arkoun, 'Iedere religie is een gesloten systeem'

Hoort een verwijzing naar de religieuze grondslag van de Europese beschaving thuis in het voorwoord van de toekomstige Europese grondwet? Nee, hebben de politici vorige week in Brussel beslist. Wij vroegen de mening van drie eminente denkers, met een respectieve joodse, islamitische en christelijke achtergrond. In dit tweede deel: de islamkenner Mohammed Arkoun.

MOHAMMED Arkoun werd geboren in Algerije. Hij studeerde in zijn vaderland en aan de Sorbonne in Parijs, waar hij nadien dertig jaar docent was. Hij geeft nog occasioneel les in Rome, Amsterdam, Londen en aan Amerikaanse universiteiten, onder meer in Princeton. Hij is een van de prominentste kenners van het historische gedachtegoed van de islam en van de geschiedenis van het religieuze denken.

Mohammed Arkoun vragen of hij zich Europeaan voelt, is bijna een belediging. ,,Mijn betrokkenheid bij Europa spreekt toch vanzelf? Ik ben in het mediterrane gebied opgegroeid, kreeg de Europese cultuur met de paplepel ingegoten. De Europese cultuur waardeer ik vooral omwille van de rijkdom van het kritische denken. Juist dat ontbreekt in de islam. Van ongeveer de zevende tot de dertiende eeuw kende de islamitische cultuur nochtans een cultuur van humanistische openheid en kritische bevraging. Daarna is het gedachtegoed volledig gestagneerd. Er is in de islam geen ruimte meer voor kritische benaderingen. De islam heeft in zijn historische parcours thema's aangegrepen zonder ze te onderwerpen aan een debat, zonder ze door te lichten op geschiedkundig, filosofisch, antropologisch, sociologisch of zelfs maar politiek vlak. Dat is dramatisch.''

Arkoun ontkent niet dat de gouden tijden van de Arabische filosofie en wetenschap veeleer ondanks dan dankzij de islam hebben plaatsgevonden. Maar dat was ook het geval met het westerse denken, stelt hij. Ook dat ontwikkelde zich tegen het kerkelijk gezag in. Vanuit dat inzicht, zegt hij, is het noodzakelijk dat de theologische canons van de islam onder de loep worden gelegd, wil de moslimcultuur een nieuwe renaissance beleven en zich thuis kunnen voelen in Europa.

Juist omdat Arkoun een eminent kenner is van het religieuze erfgoed, vindt hij een plompe verwijzing naar religie in de tekst van de Europese grondwet niet gepast. ,,Men zou veeleer moeten verwijzen naar de twee fundamentele peilers van het Europese denken: enerzijds de Griekse filosofie, anderzijds het monotheïsme - de bijbel en de koran. Deze twee benaderingen vormen elkaars tegenpool en vullen elkaar aan, en hun confrontatie heeft in de geschiedenis bevruchtend gewerkt. De intieme verstrengeling tussen die twee zienswijzen, de intellectuele en de spirituele, vind je terug bij de kerkvaders, bij de joodse filosofen en bij de navolgers van Aristoteles, met als hoogtepunt de filosoof Averroës in de twaalfde eeuw.

Trouwens: de moderniteit heeft ons geenszins bevrijd van religieuze dogma's. Iedere religie is een gesloten systeem dat de waarheid beschouwt als één en ondeelbaar. Er is geen enkele religie die verder gebouwd heeft op de intuïtie dat de waarheid 'open' zou kunnen zijn. Ik ben dus tegen een verwijzing naar de religie, omdat die ons zou vastklemmen in de gesloten systemen die we juist achter ons zouden moeten laten.''

ARKOUN is bang dat de geschiedenis zich zal herhalen. Omdat de religie, ook vandaag nog, een controversiële materie is, zou Europa een nieuwe kijk moeten ontwikkelen. ,,We moeten de afzonderlijke religies overstijgen en een ander denken uitvinden, zowel in filosofisch als in politiek opzicht.'' Hoewel Arkoun het principe van de lekenstaat een goede zaak vindt, is hij niet akkoord met de manier waarop de Franse republiek dit principe realiseert. Religie verbannen naar de privé-sfeer is volgens hem geen oplossing. Dat is juist het zwakke punt van de Franse wetgeving, en hij hoopt dat Europa niet dezelfde fout zal maken. ,,Ik vind dat de republiek aan haar verantwoordelijkheden verzaakt door te zeggen dat de staat zich niet met religie mag inlaten. Religie valt onder de cultuur en mag niet aan ouders of religieuze leiders worden overgelaten."

Jaren geleden al pleitte Arkoun voor de oprichting van een Europese school die mensen zou opleiden in de kennis van de verschillende religies. Volgens hem is er een overduidelijk verband tussen terrorisme en een gebrekkige kennis van de religie, vooral bij de jongere moslims. Hij spreekt zelfs over ,,geïnstitutionaliseerde onwetendheid''.

,,Ik zetelde in de commissie die vorig jaar aanbevelingen moest doen over de toepassing van de scheiding tussen kerk en staat, onder meer in het debat over de hoofddoeken. De tekst die uiteindelijk werd goedgekeurd, staat haaks op wat wij in het rapport hadden aanbevolen. Maar we waren het erover eens dat de wet moest ingrijpen. Vooral omdat de kwestie van de hoofddoeken veeleer een politiek dan een religieus probleem is. Moslimfundamentalisten gaan heel ver in het misbruiken van religie voor politieke doeleinden. Ook in het Westen zijn we vaak geneigd het onderscheid te vergeten dat de middeleeuwse filosoof Thomas van Aquino maakte tussen autoriteit en macht. Juist de proportie tussen die twee bepaalt de legitimiteit van een regel. Ik hoef u niet te vertellen dat macht doorgaans triomfeert en autoriteit vaak ontbreekt. Maar om terug te komen op de affaire van de hoofddoeken: moslims die stellen dat de scheiding tussen kerk en staat een inbreuk is op het geloof, maken zich schuldig aan een manipulatie van de ergste soort. En door het gebrek aan kennis van hun religie, ligt de weg voor manipulatie natuurlijk wijd open. Vandaar mijn voorstel voor de oprichting van een instituut waar mensen onderwezen worden in de religies. Ik vind het de plicht van een republikeinse lekenstaat om daarvoor te zorgen. Het gaat niet om catechismusonderwijs, laat dat duidelijk zijn. Mijn voorstel is nog een onontgonnen terrein en dat werd jammerlijk duidelijk toen bleek dat we voor zo'n 'Europees instituut voor de wetenschap der religies', met Régis Debray als directeur, geen mensen vonden om er les te geven. Om de eenvoudige reden dat ze niet bestaan. Een bewijs dus dat zo'n opleiding geen overbodige luxe is. Dat gebrek aan kennis is het trieste resultaat van de seculiere politiek over alles wat religie betreft. Als het over religie gaat, zijn wij ongeletterden. De staat maakt zich ervan af door te zeggen: consulteer uw pastoors of rabbijnen of imams. Wel, we zien wat het resultaat is."

HIJ reageert fel als ik opwerp dat veel Europeanen bang zijn voor de islam, en vrezen dat, als Europa de islam niet kan veranderen, de islam Europa zal veranderen. ,,Dat is een te eenvoudige redenering. De islam zal Europa nooit veranderen, het tegendeel zal veeleer het geval zijn. Daarom zeg ik: geef ons instituten waar op een moderne wijze de islam kan worden onderwezen. Hadden we dat tien jaar geleden gedaan, hadden we in Frankrijk nooit die affaire van de hoofddoeken gehad, dat durf ik te garanderen. Maar neen. Men gaat ervan uit dat de republiek neutraal moet staan tegenover religies en maakt zich ervan af door te zeggen: doe maar wat je wil, wij komen onze grondwettelijke plicht na door moskeeën te bouwen. Waar dan vaak volledig onwetende, stompzinnige imams de gelovigen manipuleren en hen wijs maken wat ze willen. Is dat een verantwoorde manier om politiek te bedrijven? Aan de ene kant verplicht de grondwet politici om moskeeën ter beschikking te stellen waar zulke imams kunnen zeggen wat ze willen, en aan de andere kant weigeren ze diezelfde burgers te onderwijzen in de elementaire historische kennis over hun eigen religie en over de andere monotheïstische religies. Dat is schandalig."

Moslimlanden zouden er goed aan doen een scheiding tussen religie en politiek door te voeren, meent Arkoun. ,,Dat is op dit moment in de meeste van die landen onmogelijk, omdat de machthebbers er een beleid voeren dat tegen de belangen van hun volk ingaat. Zolang dat blijft duren, is een scheiding tussen religie en politiek niet meer dan een vrome wens. Ik richt mijn hoop op de Europese Unie, zij kan een positieve rol spelen. Maar de eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ze vaak een net zo negatieve rol speelt als de Verenigde Staten. Europese landen hebben onderdak geboden aan fundamentalistische bewegingen. Hetzij omdat ze vanwege hun oliebelangen goede relaties met Saudi-Arabië wilden onderhouden, hetzij omdat ze de fundamentalisten uitspeelden tegen de Russen in Afghanistan."

OP de vraag of hij een voorstander is van de toetreding van Turkije tot de Europese Unie, heeft Arkoun een verrassend antwoord. ,,Ik ben voorzichtig. We zouden de toetreding van Turkije een groot historisch moment kunnen noemen, maar we mogen andere historische momenten dan niet uit het oog verliezen. Wie kent nog de geschiedenis van het Ottomaanse Rijk? Hoewel het een zeer rijke beschaving was, hebben vele landen gedurende eeuwen onder het juk van de Turken geleefd. Ik begrijp dat de Polen, de Bulgaren of de Hongaren huiveren als ze over Turkije horen praten. Maar wat we evenmin mogen vergeten, is dat de Ottomaanse heersers zich heel tolerant opstelden tegenover de joden die in 1492 elders in Europa werden verdreven.

Europa moet beseffen dat het een zeer grote verantwoordelijkheid op zich laadt als het Turkije opneemt in de Europese Unie. Ook al is Turkije officieel een lekenstaat, het gaat toch om bijna zeventig miljoen Turken die nog altijd vastzitten in een islamitische cultuur die zeer ver staat van wat het moderne Europa vertegenwoordigt. We moeten onszelf niets wijsmaken: Turkije een volwaardig lid van Europa maken, is niet voor morgen. Maar we moeten de poorten openhouden en de Turken niet alle hoop ontnemen. We moeten hen aanporren om haast te maken om aan de voorwaarden te voldoen om een echt lid van Europa te worden. Dat geldt trouwens niet alleen voor Turkije, maar voor alle landen tussen de Indus en de Atlantische Oceaan. Al die landen hebben eenzelfde antropologische, culturele, religieuze en filosofische sokkel. Dus ook Iran, met zijn Indo-Europese taal. Ik hoop dat die opening er ooit komt. Maar we moeten de realiteit onder ogen zien en ons niet op de korte termijn denken. Het ergste is dat beleidsmakers de problematiek onvoldoende kennen. Ik blijf hameren op het belang van het onderwijs om die historische blindheid tegen te gaan. Alleen zo kunnen we aan een solidariteit werken met alle volkeren die hun wortels hebben in diezelfde cultuur en overstappen van de gesloten ruimten die de natiestaten zijn, naar de open ruimte van het Europese burgerschap."

24/06/2004 France Guwy

©Copyright De Standaard