In DS Letteren stonden tussen 17 juni en 1 juli drie bijdragen van evenveel eminente denkers over het onderwerp 'Europa & Religie', n.a.v. het debat over een mogelijke vermelding van het Christendom in de nieuwbakken Europese Grondwet. Hier vindt U het relaas...


EUROPA EN RELIGIE (1): Edgar Morin, 'Europa heeft een nieuwe Renaissance nodig'


Sommige EU-landen willen dat in de Europese grondwet expliciet wordt verwezen naar de christelijke traditie. Andere lidstaten, waaronder België, zijn van mening dat zo'n verwijzing een schending zou betekenen van het principe van de scheiding tussen kerk en staat. Nog anderen vinden dat als je het christendom vermeldt, je ook naar het jodendom en de islam moet verwijzen. Op de EU-top die vandaag en morgen plaatsvindt, staat de kwestie andermaal op de agenda. In deze korte reeks geven drie controversiële denkers, respectievelijk met een joodse, islamitische en christelijke achtergrond, hun mening over deze zaak. Deze week: de joodse auteur en polemist Edgar Morin.


'IK was lange tijd anti-Europees.'' Met deze ietwat Proustiaanse aanhef opent Edgar Morin zijn boek Penser l'Europe, waarin hij op zoek gaat naar het Europese avondland en het oude continent omarmt als een onbegrepen oude liefde.

Edgar Morin werd geboren in Parijs in 1921 als enig kind in een joods-sefardisch gezin. Tijdens de oorlog was hij actief als verzetsstrijder. Na de oorlog werd hij een overtuigd communist. Hij associeerde Europa meer met imperialisme en kolonialisme dan met vrijheid en democratie. In 1951 werd hij uit de communistische partij gezet. Gaandeweg zag hij in dat zijn anti-Europese houding was ingegeven door Europese humanistische waarden, waarvan hij doordrongen was door zijn kennis van de Europese en vooral van de Duitse cultuur: ,,Omdat ik zo van de Duitse muziek, literatuur en filosofie hield, ben ik er nooit in geslaagd Duitsland met het nazisme te identificeren - ook niet tijdens de vreselijkste momenten van het Hitler-regime of in de moeilijkste uren die ik heb doorgemaakt bij het verzet. Ik hield van het land terwijl ik het bestreed. Ik realiseerde me dat ik deel uitmaakte van een Europese cultuur die de mensheid belangrijker achtte dan het vaderland, het kosmopolitisme hoger inschatte dan het nationalisme.

Een heel concreet, bijna banaal breekpunt in mijn Europese bewustwording was de oliecrisis in 1973. Die bracht de broosheid van Europa aan het licht. Europa was niet langer een dominerende, koloniserende macht, het was een zieltogend continent. Dat besefte ik des te beter doordat ik toen al wist dat de communistische religie van het aards paradijs op een vergissing en op verraad berustte. Tegelijk zag ik in dat wat mij het dierbaarst was in Europa, de rijke en gediversifieerde cultuur, ook het kwetsbaarst was. Vanaf dat moment begon ik Europa te zien als een model dat erin kon slagen om verschillende naties te verenigen in een grotere, vreedzame eenheid, die misschien wel een voorbeeld voor de rest van de wereld kon zijn."

Morin studeerde naast geschiedenis, aardrijkskunde en rechten ook filosofie en sociologie. Veertig jaar lang was hij directeur van het prestigieuze CNRS (centre national de recherches scientifiques) en van het Unesco-agentschap voor Europese cultuur. De vijftig boeken die hij op zijn naam heeft staan, getuigen van zijn veelzijdigheid. Op zijn drieëntachtigste is hij nog steeds een gevreesd polemist, die niet terugschrikt om zich uit te spreken over politieke kwesties als het conflict in het Midden-Oosten.

Maar in deze hachelijke tijden, waarin kritiek op Israël al snel gelijk wordt geschakeld met anti-semitisme, beschouwen veel joden Morins standpunten als verraad. Dat bleek bijvoorbeeld toen ik in een café vlakbij zijn woning in de Marais, de joodse buurt van Parijs, agressief werd aangesproken door iemand die zag dat ik in een van zijn boeken zat te lezen: ,,Die man verraadt zijn volk". Morin werd onlangs door twee joodse organisaties voor het gerecht gedaagd omdat hij in de krant Le Monde lasterlijke uitspraken zou hebben gedaan over de huidige Israëlische regering. In het bewuste artikel laakte Morin onomwonden de manier waarop de Palestijnen worden behandeld door een volk dat zelf in de loop van zijn geschiedenis de meest vernederende vervolgingen heeft ondergaan. De rechtbank verklaarde de klacht ongegrond.

'MEER dan als een jood beschouw ik mezelf als een marraan of, zo je wil, een neo-marraan. 'Marraan' was een scheldnaam voor de Spaanse joden die zich destijds hebben bekeerd om aan vervolging te ontkomen. De meesten onder hen werden christen. Sommigen bekeerden zich tot de islam en zochten hun toevlucht in Turkije, waar ze uitgroeiden tot pioniers van de geseculariseerde samenleving. De enige band die ik nog heb met het jodendom is mijn origine en mijn solidariteit met het joodse volk, dat altijd vervolgd is geweest. Dat is ook de reden waarom ik de strijd van de Palestijnen steun.

Ik hoor niet thuis in het vakje van de 'goy' [niet-joden, fg] en evenmin behoor ik tot de categorie van de joden. Ik hoor thuis in een traditie van marginaliteit en ketterij en voel me vooral verwant met sommige grote marraanse denkers die een belangrijke invloed hebben gehad op de Europese cultuur, in de eerste plaats met Spinoza. Hij werd door de synagoge geëxcommuniceerd omdat hij zei dat er voor hem geen God was die, als een architect buiten de natuur om, de wereld heeft geschapen. Een andere geestesgenoot is Montaigne, die langs moederszijde een marraan was. Ook hij vertegenwoordigt die sceptische, kritische geest waarmee ik me verwant voel.

Net als Bartolomé de las Casas, ook een telg uit een familie van Spaanse bekeerlingen. Misschien kwam het juist doordat hij ervaren had wat het betekende om te worden vervolgd dat hij zei dat de indianen in Amerika mensen waren met een ziel zoals iedereen. En ook Cervantes hoort in dat rijtje thuis. Jood zijn is voor mij geen substantief, maar een attribuut, zoals ik ook Fransman, mediterraan, Europeaan, wereldburger ben."

DE uitbreiding van de Europese Unie tot vijfentwintig lidstaten zal het antwoord op de vraag wat nu eigenlijk de Europese identiteit uitmaakt zeker niet vereenvoudigen. De jongste decennia werd menig internationaal congres en colloquium aan dit thema gewijd. Een van de meest rake uitspraken die ik over dit onderwerp al heb gehoord, kwam uit de mond van de Duitse cineast Wim Wenders: ,,De Europese identiteit is net zo evident als dat ze onvindbaar is.'' De Griekse geschiedschrijver Herodotos (5de eeuw v.Chr.) zei al dat geen enkele sterveling mag hopen ooit de ware betekenis van Europa te ontdekken. Vijfentwintig eeuwen later hebben we het mysterie nog steeds niet opgelost.

Om die Europese identiteit te kunnen vatten, neemt Morin zijn toevlucht tot het dialogisch principe: ,,Dat betekent dat verscheidene tradities op een complexe wijze een eenheid vormen. De identiteit van de Europese cultuur ligt niet in de synthese van de joods-christelijke en de Grieks-Romeinse beschaving, maar in de interactie tussen die twee. Vergelijk onze cultuur met een wervelende ideeënstorm waarin het ene idee het andere tegelijk ontkent en oproept. De scepsis, de twijfel, het voortdurend in vraag stellen van dingen is zowel de zwakte als de sterkte van de Europese cultuur.

De essentie van de Europese cultuur ligt vooral in het dialogische spel tussen de tegenstrijdige krachten van geloof en twijfel, van religie en rede. Voor mij bestaat er geen geloof zonder twijfel en geen twijfel zonder geloof. Dat geldt niet alleen voor religies, maar ook voor grote ideeën als vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid."

Het ligt dan ook voor de hand dat Morin er geen voorstander van is om in de tekst van de Europese grondwet uitdrukkelijk naar religie, laat staan naar één bepaalde religie te verwijzen.

,,Ik vind het belangrijker om Europa te definiëren op basis van seculiere principes, die de religie transcenderen. Religie maakt deel uit van de hele menselijke geschiedenis, maar tot die religieuze dimensie behoren niet alleen godsdiensten die een hiernamaals beloven. Het communisme was een aardse religie, een mythe die het paradijs op aarde beloofde. Ook de vooruitgangsidee kun je als een Europese mythe of religie beschouwen. We kunnen niet zonder die mythes, maar we moeten ermee in dialoog treden en ze kritisch benaderen.

De landen die Europa met het christendom willen identificeren, vergeten dat de christelijke religie oorspronkelijk niet uit Europa komt en dat ze evenmin exclusief deel uitmaakt van de Europese cultuur. Het christendom is ontstaan in het Midden-Oosten, verspreidde zich over het Romeinse Rijk, werd door de grote veroveringstochten van de islam uit zijn land van oorsprong verdreven en trok zich terug binnen het toenmalige Europa. De triomftocht van het christendom ging gepaard met het verbieden van de andere religies. Hoe belangrijk de rol van het christendom in de Middeleeuwen ook is geweest, het is niet de enige religie die heeft bijgedragen aan de identiteit van Europa.

Als je in de grondwet absoluut aan een religieus gedachtegoed wil refereren, dan zou je niet alleen naar de joods-christelijke erfenis, maar ook naar de erfenis van de Arabieren uit Andalusië moeten verwijzen. Maar voor mij is het moderne Europa met al zijn verworvenheden op wetenschappelijk en filosofisch vlak tot bloei gekomen dankzij het overstijgen van de religie tijdens de Renaissance." HOEWEL het gedachtegoed van de Grieken en van de bijbel volgens Morin ontegensprekelijk twee belangrijke pijlers van de Europese beschaving zijn, plaatst hij ze niet op dezelfde lijn: ,,Het Griekse erfgoed weegt zwaarder door dan de bijbel. Europa heeft zijn moderniteit te danken aan de herontdekking, via de Arabische cultuur, van de Griekse filosofie en wetenschap. Na de heerschappij van de op één waarheid gebaseerde theologie konden er weer vragen worden gesteld. Natuurlijk is het Europees humanisme een product van beide erfenissen.

In het Oude Testament creëert God de mens naar zijn beeld. In het evangelie wordt een godheid mens. Daaraan hebben we de waardigheid van het menselijk individu te danken. Maar van Athene erfden we het respect voor de menselijke ratio, die de onfeilbaarheid van het geloof vervangt en dus de onafhankelijkheid van de rede en de autonomie van de burgers garandeert. Bovendien mag je het gevaar van vooral de monotheïstische godsdiensten niet onderschatten. Ondanks zijn boodschap van liefde en broederschap heeft het monotheïsme veel fanatisme en onverdraagzaamheid voortgebracht, ten opzichte van andere religies, maar ook ten overstaan van de ketterijen die in hun schoot ontstonden. Denk maar aan de godsdienstoorlogen tussen katholieken en protestanten, aan de afschuwelijke repressie van de hussieten in Bohemen, van de katharen in Languedoc, aan de oorlogen tussen soennieten en sjiieten binnen de islam. Het zijn religies die een vreselijke onverdraagzaamheid hebben ontwikkeld. Dat is voor mij ook een reden om in de Europese grondwet niet expliciet naar die religies te verwijzen."

Op het moment dat ik met Morin praat, is het debat in Frankrijk over de hoofddoekenkwestie nog volop aan de gang. Zijn we in Europa bang geworden voor uiterlijke tekens van religie of zijn we veeleer bang dat de seculariteit een soort van nieuwe religie wordt?

,,Wat zich nu in Frankrijk afspeelt, is een typische reactie van de fundamentalisten van de seculariteit. Het is onzin om te beweren dat die bedreigd wordt omdat enkele jonge islamitische meiden een hoofddoek dragen. Historisch gezien is de seculariteit in het openbare leven in Frankrijk doorgevoerd als een reactie tegen de almacht van de koningsgezinde katholieke kerk. Het was een overwinning van de republiek. Als je in een land een dominerende, verpletterende religie hebt die de politieke macht bezit, dan is het aan de seculariteit om die religie terug te dringen naar de privé-sfeer. Als je het in die context bekijkt, kun je moeilijk zeggen dat die neutraliteit vandaag gevaar loopt. De hele zaak wordt vreselijk opgeblazen. Ze gebruiken een voorhamer om een ei kapot te slaan."

Maar is het nastreven van een neutrale staat niet bedrieglijk? Politiek is toch altijd verbonden met het uitdragen van bepaalde waarden? ,,We kunnen en moeten de religieuze mythen bekritiseren, maar we zullen ze nooit kunnen opheffen. We kunnen de goden die we in het leven hebben geroepen, laten sterven. Maar het is ondenkbaar dat we de abstracte opvolgers van die goden, die schuilgaan achter schijnbaar wereldlijke filosofieën of ideologieën, kunnen uitbannen. Ook moderne nationale staten produceren hun eigen religie, hun eigen heldencultus - van de onbekende soldaat, van vaderlandse ceremonies, enzovoort.

Die nationale culten hebben tot een even vreselijke intolerantie geleid als de godsdiensten. Daarom moet Europa het nationalisme en die enge vormen van religieus denken overstijgen en een universalistische boodschap uitdragen. De eenwording van Europa is geboren uit het idee dat die zelfdestructieve oorlogen eens moesten ophouden.

De basis van de Europese Unie is dus pacifistisch. Daarom betreur ik het dat Europa zich afkeert van het Middellandse-Zeegebied. We zijn opnieuw geneigd de Arabische landen en volkeren rond de Middellandse Zee als tegenstanders te beschouwen in plaats van hen met een open blik te benaderen, terwijl ze historisch gezien onze partners zijn."

Hoe verklaart Morin de zwakke positie van Europa in de wereld?

,,Europa heeft zich te exclusief gericht op economische ontwikkeling en heeft zijn politieke structuren verwaarloosd. Door de recente uitbreiding met tien landen is de politieke organisatie nog urgenter geworden. Europa is toe aan een Renaissance, aan een wedergeboorte van zijn scheppende geest. Er moeten opnieuw vragen worden gesteld bij de manier waarop we met het vooruitgangsdenken, de wetenschap en de rede omgaan, want die worden nu vaak destructief aangewend.

Ik hoop dat er zo snel overeenstemming wordt bereikt over een goede grondwet. Het is een noodzakelijk instrument om Europa in goede banen te leiden en het zal ook, net als de euro, het gevoel van een gemeenschappelijke identiteit versterken. Maar we moeten nog verder gaan en trans-Europese politieke partijen en syndicale verenigingen in het leven roepen.

We staan nog maar aan het begin van die ontwikkeling, maar we kunnen ons niet permitteren dat ze mislukt."


17/06/2004 France Guwy

©Copyright De Standaard

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB