Cultuur filosofie / De boze geest van rancune


'We leven we in een tijd van onbehagen', vond het recente rapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau dat de stemming peilde. Het gevoel is na de moord op Theo van Gogh niet minder. En het is de kern van het betoog van cultuurfilosoof Ad Verbrugge. In gesprek met Trouw gaat deze in op tien stellingen over een samenleving op drift.


Ad Verbrugge (1967) is een rijzende ster in filosofenland. Als docent aan de Vrije Universiteit, en daarvoor aan de Universiteit Leiden, keert hij zich tegen het idee dat leerstof moet aansluiten bij de belevingswereld van de jeugd: hij laat zijn studenten moeilijke klassieke teksten lezen, en ontving daarvoor een onderwijsprijs.

Zijn laatste boek 'Tijd van Onbehagen' (Sun) over het lege culturele klimaat waarin we leven werd alom besproken. Zijn duidelijke taal, zijn lange haar, jeugdige uitstraling, maken hem mediageniek. Critici zetten hem vaak weg als 'cultuurpessimist'. Collega-filosoof Harry Kunneman noemt zijn filosofie 'vooringenomen'; hij miste het 'empirische bewijs' dat het Nederland aan gemeenschapszin ontbreekt. Het SCP-rapport laat zien dat de meeste Nederlanders Verbrugge's stelling delen. Maar ook dan kun je zeggen dat er geen empirisch bewijs is.

Toch is dat bewijs er wel. De criminaliteit is de afgelopen decennia schrikbarend gestegen, met name bedreigingen en geweldsdelicten. Verbrugge maakt gebruik van dergelijke empirische gegevens en koppelt ze aan een onderzoek van beginselen als rechtvaardigheid en vrijheid. Hij kijkt hoe deze beginselen begrepen zijn in de geschiedenis van de filosofie en vergelijkt de filosofische inzichten met de heersende opvattingen. Zo probeert hij greep te krijgen op de richting die de geschiedenis uitgaat. De verkeerde kant, vinden de Nederlanders in het SCP-rapport. Verbrugge: ,,Het fatalisme dat uit het rapport spreekt, is zelf onderdeel van het probleem. Er wordt geklaagd over het gebrek aan gemeenschapszin, maar de reactie daarop is dat iedereen zich terugtrekt in het eigen leven. Een vicieuze cirkel dus.''

1. Zonder straffen, ook geen recht

,,Straf is geen vorm van wraak of een soort therapie om de misdadiger te verbeteren. Het is uitoefening van gerechtigheid. Door te straffen maak je duidelijk dat bepaalde dingen waardevol zijn en ernstig genomen worden. De straf erkent en respecteert bovendien de vrijheid van de misdadiger. Maar ook de vrijheid van het slachtoffer wordt daardoor concreet. Het volstaat niet om op papier een vrij persoon te zijn als ze jou regelmatig bedreigen en terroriseren, zoals in de Diamantbuurt het geval was. De waarde 'vrijheid' is alleen te herbevestigen als de gemeenschap dergelijke misdaden op haar beurt straft. Uiteindelijk is straffen niet de oplossing. Het gaat erom gemeenschapswaarden daadwerkelijk te leven. Daar moet je mensen in opvoeden, zodat mensen leren om zichzelf te beheersen en anderen tot hun recht te laten komen.''

2. Crimineel is voorbeeld geworden

,,Omdat wij zo de nadruk leggen op het individu en zijn unieke beleving, oefenen criminelen een zekere aantrekkingskracht op ons uit. Dat zie je in de jongerencultuur, maar ook in de merkwaardige populariteit van een topcrimineel als Sam Klepper. De gangster rap is een voorbeeld van een genre waarin het stoer is iemand te zijn die overal lak aan heeft. Wanneer dat de sjablonen worden voor een groot deel van je jeugd, en je tegelijk het geweld onder de jeugd ziet toenemen, dan moet niet praten over wat nu eigenlijk fatsoenlijk gedrag is, maar het probleem zien van de aantrekkingskracht die kennelijk van dit soort media uitgaat.''

3. Wij vermaken onszelf kapot

,,Het gaat mij niet om vermaak, maar om een leefstijl waarin het individu zijn eigen beleving centraal stelt en consumptie een leegte in het eigen bestaan moet opvullen. In zo'n houding schuilt het gevaar dat intermenselijk contact onbetrouwbaar, kortstondig, en grof wordt. Mensen raken zichzelf kwijt in een opgeklopt gevoelsleven. Neem het gezin, traditioneel de gemeenschapsvorm waarin het algemeen welzijn centraal staat. Dit wordt ondermijnd door een fixatie op het individuele gevoel, waarin het alleen gaat om het eigen welzijn.''

4. Onderwijs teloor aan opleuken

,,Het doel van onderwijs is vorming. Wat mensen leuk vinden of niet is van secundair belang. Wij moeten de verantwoordelijkheid durven nemen om te paternaliseren, mensen dingen laten leren die niet leuk, maar wel goed zijn. Als ik had kunnen kiezen in de tijd dat ik Duits leerde, dan had ik ook gezegd: laten we maar geen rijtjes leren, laten we maar gewoon een beetje tv kijken. Maar dan kon ik nu geen Duitse teksten schrijven. Het is ook niet leuk dat iemand een zeker gezag heeft op basis van zijn kunde. Maar daarom moeten we de docenten nog niet afschaffen en 'leerprocesbegeleiders' van hen maken. Dan mis je als leerling een inspirerend voorbeeld en leer je niet meer de inherente waarde van iets kennen of kunnen.''

5. Niemand is uniek en vrij geboren

,,Individualiteit is eerder einde dan beginpunt van een ontwikkeling. Wanneer je zomaar zegt dat iedereen een uniek en vrij individu is met recht op een eigen mening en gevoel, dan denken kinderen al snel dat zij het centrum van het universum zijn. Mensen moeten tot die vrije individualiteit en zelfstandigheid worden opgevoed. Dat vereist een bepaalde beslotenheid van sferen. Er moeten grenzen aangebracht worden, ook aan wat de commercie in ons teweegbrengt.''

6. Elke gemeenschap kent grenzen

,,Waar mensen asociaal worden en zich onttrekken aan de gemeenschap, daar moet die gemeenschap ingrijpen - niet om anderen zo graag te pesten, maar wegens het gevaar van desorganisatie. Grenzen zorgen ervoor dat je vrij wordt en een zekere verbondenheid met anderen kunt voelen. Zoals de taal die je spreekt, dat is een begrenzing, maar ze zorgt ervoor dat je juist bij anderen kunt zijn. Door ons te begrenzen worden we concrete wezens, geen abstract zwevende individuen. Daarvoor heb je morele grenzen nodig, maar ook grenzen aan de omvang van de gemeenschap. Ik ben minder verantwoordelijk voor de opvoeding van andermans kinderen dan van de mijne. Elke gemeenschap bestaat bij de gratie van zulke grenzen.''

7. Wij zijn ook zelf onze vijand

,,Veel van de moslimfundamentalisten waar we ellende van ondervonden, zijn in het Westen opgegroeid en woonachtig. Wanneer een aanzienlijk deel van de Turkse en Marokkaanse gemeenschap na 11 september die aanslagen niet uitdrukkelijk afwijst en bestrijdt, wat het geval was, dan is er iets misgegaan met de wijze waarop wij ons integratiebeleid gevoerd hebben. Een deel van hen behoort niet echt tot de cultuur van herkomst, noch tot de cultuur waar ze zijn ingestapt. In zo'n situatie van vervreemding wordt de vatbaarheid voor criminaliteit en geweld groter, en groeit ook het gevaar van fundamentalistisch terrorisme. Juist omdat je niets hebt met de wereld waarin je leeft, en daarin ook nog eens niet goed mee kunt komen, ligt de rancune klaar.''

Dan kunnen mensen bevangen raken door 'een boze geest', die alleen maar uit is op de vernietiging van de wereld waarin zij zelf niet geworteld zijn. Theo van Gogh symboliseert in de ogen van zo iemand bij uitstek de verdorvenheid van de westerse wereld, de vrijheid van meningsuiting, de spot en de ironie jegens datgene dat volgens hen heilig is en moet blijven. Ondertussen is de vorm die de islam bij deze mensen heeft aangenomen zelf ook subjectief. Deze islam is niet het geloof van een levende gemeenschap, maar wordt grotendeels gevoed door virtuele gemeenschappen op het internet. De Franse islamoloog Olivier Roy heeft laten zien dat deze extremistische vorm van islam samenhangt met de vervreemding in het Westen zelf. Dat is ook iets wat wij onszelf kwalijk moeten nemen. We hebben onderschat wat er nodig is om je lid te weten van een gemeenschap, en wat de consequenties zijn wanneer dat niet het geval is.''

8. Verlichting komt voort uit religie

,,De Verlichting hangt zowel historisch als inhoudelijk samen met de Reformatie. De vrijheid en gelijkheid van individuen kun je uiteindelijk niet rationeel funderen, althans niet volgens de rationaliteit van de Verlichting zelf. Zij vinden hun grond in de protestantse traditie. Het is kenmerkend voor het protestantisme om hiërarchische verhoudingen te relativeren en het zwaartepunt te leggen bij het innerlijk leven van het individu ten opzichte van God. Tolerantie komt tot op zekere hoogte ook mee met de geloofswaarheid van het protestantisme. Je kunt het geloof volgens Luther niet afdwingen. Dat is zelfs een misdaad.''

9. Zonder religie gaan we ten onder

,,Samuel Huntington schetst in zijn laatste boek een samenhang tussen religiositeit en culturele en nationale trots. Dat bevestigt empirisch wat ik uit het begrip afleid: religie gaat erom dat ik iets hoger acht dan mijn individuele beleving. Zodra de individualiteit doorslaat vragen mensen zich af waarom ze zich nog zouden voortplanten. Maar als je op een gemeenschap ge oriënteerd bent die in een heilig licht staat, vat je jezelf op vanuit een bepaalde traditie waar je gewoon maar een lid van bent. Je voortplanten en je kinderen opvoeden spreekt dan vanzelf. Dat is de vitale kant van religie. En die vitaliteit ontbreekt in het seculariserende Europa dat in ongekend tempo vergrijst.''

10. Meer geweld en chaos tegemoet

,,De tendens is negatief, maar ik durf niets te voorspellen. Je weet nooit welke omslagen er plaatsvinden. Denk aan die van de jaren zestig. Het is niet uitgesloten dat het onbehagen zo groot wordt dat er weer een andere koers wordt ingeslagen.''


Yoram Stein, in Trouw, 09-11-2004

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB