Moet er nog schaamte zijn?


Van stookschaamte tot reisschaamte of vleesschaamte. Wat moet je met al die schaamtegevoelens?


‘Uit schaamte heb ik er nog niet eerder over geschreven.’ Zo klinkt de eerste zin van een van de meest gelezen stukken uit de krant deze week. Het is de Britse zoöloog en klimaatkenner George Monbiot die zich dood schaamt. In 2008 installeerde hij drie houtkachels in zijn huis. Het leek hem toen een goed idee omdat hij af wou van fossiele brandstoffen. Vandaag weigert hij zijn kachel aan te steken en zit hij tussen zijn vier muren te bevriezen omdat hij inziet hoe schadelijk houtrook is. Hij heeft niet alleen last van de kou, maar meer nog van een hardnekkige stookschaamte.

Die schaamte. Het is een ding. Stookschaamte, sproeischaamte, vleesschaamte, skischaamte, SUV-schaamte, vliegschaamte, reisschaamte. Vul maar aan. Sinds 2017, toen het woord vliegschaamte vanuit Zweden kwam overgewaaid, lijkt er geen rem meer te zitten op onze – om maar eens een ander woord te gebruiken – gêne. Gêne om dingen die we doen of consumeren en die au fond niet goed zijn voor de wereld. Dat het Genootschap Onze Taal in 2019 het achtervoegsel -schaamte nomineerde als woord van het jaar bleek visionair. Want vandaag schamen we ons te pletter. Ik ook. De eerste zin van Monbiot zou ook mijn eerste zin kunnen zijn, maar dan over reizen in plaats van over kachels.


Deugdpronker!

U moet weten: ik ben van nature een reiziger. Het is wie ik ben, het is zoals ik me altijd gezien heb, het is mijn DNA, het is daar waar ik mijn energie uit haal. Tijdens de coronajaren huilde ik om mijn wegwee en droomde ik van al wat verreweg en anders was. Toen het weer kon, maakte ik plannen. Vorige maand trok ik drie weken naar Sri Lanka. Blij, gelukkig, maar ook met een maar. Terwijl ik normaal gezien niet kan wachten om mijn impressies royaal te delen op Instagram, voelde ik nu een rem. Een ‘hm, neen, toch maar niet’. Uiteindelijk deed ik het toch, één postje, niet meer, en dan nog twijfelde ik elk halfuur of ik het niet zou weghalen. Ik had, net als Monbiot, last van een schaamtegevoel. Onnozel vond ik het, maar tegelijk ook niet, want er zat wel iets in. Waarom zou ik, zoals een kritische vriend me voor mijn vertrek inpeperde, zo ver vliegen om me gewoon een paar weken beter te voelen, of om mijn batterijen op te laden? Was dat niet heel luxueus gedacht? Als ik iets anders wou zien, of mezelf in een vreemde omgeving wou leren kennen, kon dat toch net zo goed dicht bij huis? A la limite kon hij wel voor een portie magic mushrooms zorgen. Yeah right.

Het was niet alleen dat vliegen. Ook ter plekke voelde ik soms die plotse scheut van schaamte. Wat zat ik daar als westerse reiziger verwend te wezen, terwijl de locals moesten werken voor mijn plezier. De gedachte ‘It’s the economy, stupid!’ mocht dan nog in vette letters voor mijn geestesoog passeren, het dubbelzinnige gevoel bleef hangen. Het idee dat reizen het leven boeiender, uitdagender, fijner maakte, ging plots keihard aan het wankelen. Tegelijk berispte ik mezelf: zit hier niet als hypocriete deugdpronker, onnozel kieken! Bref, wat moet een mens hiermee? Wat betekent dat, al die schaamtekanonnen?


Onvolwassen

Ik bel erover met de Leidse hoogleraar, organisatiepsycholoog en schaamte-expert Aukje Nauta. Zij schreef vorig jaar het boek Nooit meer doen alsof, over schaamte dus. Want ‘schaamte, zo stelt ze, is een waarschuwingssignaal aan jezelf, het signaal dat je een geweten hebt’. Aan de telefoon trekt ze het open naar al die maatschappelijke schaamtes die we nu voelen: ‘Het wijst erop dat we gevoelig zijn voor gedrag dat niet oké is omdat we inzien dat we daarmee de planeet en het klimaat verpesten. Dat soort schaamte doet je beseffen dat er een kloof zit tussen de mens die je bent en de mens die je wil zijn. Je zit dus met een cognitieve dissonantie, en dat geeft een vorm van innerlijke stress.’

Het is een basismechanisme uit de psychologie, die cognitieve dissonantie. Met die innerlijke stress kun je proberen te leven (‘de boom in, met je schaamte!), maar als je dat niet kan, moet je proberen om een nieuw evenwicht te vinden. Dat kan door de schaamte weg te praten met allerlei excuses of door je gedrag te veranderen.

Nauta: ‘Op zich zijn die schaamtebegrippen weliswaar een onvolwassen, ietwat ludieke manier om die cognitieve dissonantie te verwoorden. Het wordt op den duur een running joke. Je neemt afstand van wat je voelt en plakt er een goed klinkend schaamte-etiket op. Het is een makkelijke manier om over goed en kwaad te oordelen, maar het lost niets op. Een oplossing komt er pas door de kwestie – de houtkachel, de vliegreis, het vleesmenu – echt op tafel te leggen en beleidsmatige knopen door te hakken of aan klimaatbeschermende innovaties te werken.’

Voor haar is dat schaamte-opbod een tussenfase, een stap in de richting naar een betere wereld, maar het mag geen eindpunt zijn: ‘Op individueel niveau doet het je bewust nadenken en kiezen. In je eentje kun je de wereld niet verbeteren, maar in je miniomgeving kan je je best doen.’


Geschiedenis kijkt mee

Ook professor Ruud Welten denkt even mee na. Hij is filosoof en was in een vorig leven een ware globetrotter. Intussen heeft hij beslist om niet meer op vakantie te gaan met het vliegtuig. In 2013 schreef hij Het ware leven is elders, een boek over de vraag waarom we eigenlijk zo graag reizen. Hij herkent mijn twijfel: ‘Nog geen twintig jaar geleden ging reizen gepaard met een gevoel van trots. Je was fier dat je ergens geweest was en ontleende daar een stuk van je identiteit aan. Vandaag steken het klimaat en de vliegschaamte daar al spaken in de wielen, maar ook onze worsteling met kolonialisme speelt. Wanneer we naar voormalige kolonies of derdewereldlanden reizen, is het niet raar dat ons daar een gevoel van schaamte overvalt over wat we daar doen, en over onze relatie met de locals. Dat gaat verder dan de individuele psychologie. Het voelt alsof de geschiedenis over onze schouders meekijkt. Het is een gevoel dat inhaakt op de discussies die we nu op maatschappelijk niveau voeren.’

Oké. Maar wat doe je er dan mee? Ermee worstelen dus. Welten: ‘Je kan die schaamte natuurlijk wegpraten met argumenten als “ja, maar mijn reis is duurzaam georganiseerd” of “ja, maar het is goed voor de economie van het land”, maar dat zijn ook maar kunstmatige doekjes tegen het bloeden, want ze nemen het schaamtegevoel zelf niet weg. Er zijn mensen die extreem tot agressief reageren, en dan kom je sociaal in een gepolariseerd klimaat terecht, dat vaak heel emotioneel wordt: “Als dat ook al niet meer mag” – je kent het wel.’

‘Schaamte is geen dwang,’ besluit hij. ‘Het maakt je geen beter of slechter mens, schaamte is een gevoel, het maakt je duidelijk dat er iets aan de hand is en dat je daarover moet nadenken. Ik zie het als een kantelpunt waar we als westerse wereld mee moeten leren omgaan.’

En ik? Ik worstel, en zal nog een tijdje blijven worstelen. En u, beste lezer, wat is uw schaamte-voorvoegsel, hoe gaat u ermee om? Of denkt u: allemaal den boom in?


DS, 04-01-2023 (Lieve Van De Velde)