Kerstessay ‘Gelukkig en gestoord’
Deel 4: Hoe we een product geworden zijn


Nooit leefden we in zo’n grote welvaart, nooit voelden we ons zo ontredderd. Damiaan Denys onderzoekt waarom we leven met angst en hoe nodeloos ingewikkeld we doen over geluk. In dit vierde deel beschrijft hij hoe we smachtend naar maximale autonomie stilaan zelf inwisselbaar worden.


Het vervolmaken van het absolute ideaal van individuele autonomie is een belangrijke drijfveer voor maatschappelijke ontwikkelingen. Sociale veranderingsprocessen transformeren de samenleving opdat die de voorwaarden voor autonomie optimaal zou vervullen. Met toenemende individualisering realiseren we volkomen authenticiteit, met globalisering onbeperkte vrijheid, met technologisering volledige onafhankelijkheid en met digitalisering onfeilbare handelingsmogelijkheid. Maar zijn die maatschappelijke ontwikkelingen ook succesvol in het verwerven van individuele autonomie?

Het was een doodgewone dag, ik zwaaide naar de hardlopende buurman terwijl ik de kartonnen doos van Hello Fresh aannam, waardoor mijn iPhone op de betonnen vloer terechtkwam en het scherm in glassplinters uiteenspatte – plots realiseerde ik me dat onze levens afschrikwekkend gelijkaardig zijn. We staan op, ontbijten, werken, lunchen, werken, dineren, ontspannen en slapen. Het ritme van de dag verdeelt het bestaan in compartimenten. Van de geboorte tot de dood lopen we in het gelid van de tijd en volgen we een stramien van zich eindeloos herhalende handelingen. Waar je je ook bevindt, welk leven je ook leidt, altijd en overal ligt de monotonie van het bestaan op de loer, in staat om elk genot tot verveling te herleiden.

Niet alleen de dagindeling maar ook de daginvulling van de geglobaliseerde mens vertoont pijnlijk gedetailleerde gelijkenissen. We bereiden dezelfde maaltijden die in dezelfde kartonnen dozen worden afgeleverd, op dinsdag eten we risotto met Brandt & Levie-worst, venkel en mascarpone, op woensdag naanpizza met aubergine, mozzarella en paprika, en op donderdag krieltjessla met zalmsnippers, sperziebonen en courgette-linten. Allemaal vergeten we witte wijnazijn te kopen en verzamelen we in de keukenla te veel overgebleven zakjes paprika en curry. Miljoenen huishoudens bereiden wekelijks achter het fornuis hun authentieke gerechten als voorgekookt maatwerk.

Op dezelfde smartphones gebruiken we dezelfde apps en dezelfde emoji’s om dezelfde gevoelens te communiceren, en we volgen dezelfde series bij dezelfde streamingdienst. We polsen bij elkaar in welke episode we zitten: weet Miranda al dat Jason wil scheiden? We houden ons voor dat onze voorouders een voorbestemd en saai burgerleven leidden omdat ze, gevangen in hun verzuilde bestaan, jaren dezelfde pakken droegen, konden kiezen tussen boterhammen met ham of kaas en levenslang dezelfde kerk of politieke vereniging bezochten, maar we vallen evenveel in herhaling als vorige generaties. Het verschil is dat we vandaag geloven in onze uniciteit. We verkeren in de illusie van authenticiteit en we knopen ons leven aan elkaar met unieke belevingen.

Achter elke unieke façade schuilt alledaagse eenvormigheid. Wie op vakantie bij valavond door Santorini slentert, moet zich een weg banen tussen tientallen koppels uit China die poseren voor een unieke huwelijksfoto bij zonsondergang. Op jacht naar authentieke belevingen maakt het kuddegedrag letterlijk slachtoffers. Ieder jaar storten toeristen te pletter in droge rivierbeddingen omdat ze net voor hun bungeesprong ‘no jump’ en ‘now jump’ verwarren, verdrinken haaienliefhebbers in hun kooien voor de kust van Zuid-Afrika, springen snowboarders uit helikopters op rotsen en komen toeristen te hard neer met een heteluchtballon bij het ochtendgloren in Cappadocië. Ik zie honderden alpinisten als een kleurrijk parelsnoer staan wachten tegen een kam van de Mount Everest. Op een zonnige woensdag in 2019 kwamen er zo negen klimmers om, in de file richting bergtop. Ooit was het een mysterie, nu is de Mount Everest een pretpark geworden, een af te vinken hokje van 65.000 euro op de bucketlist van de mens op zoek naar zichzelf.


Vrij in beperking

Enkele weken geleden schreef een student me: ‘Beste professor, ik begrijp van de coördinator van de wetenschappelijke stage dat mijn thesis 500 woorden tekortkomt en dat ik ze moet uitbreiden. De thesis was al beoordeeld door een onafhankelijke assessor. Ik mail u zodra ik de nieuwe versie heb geüpload. Vergeef mij bij voorbaat eventuele langdradigheid die hieruit zou kunnen voortkomen.’

Hoe vrij zijn we tegenwoordig? In deze complexe (VUCA-)wereld kreunen we onder het opvoeren van administratie en regelgeving. We verbazen ons over de extra procedures, het indienen van registers, de eindeloze inspecties, het bijhouden van rapportages, de oeverloze kwaliteitscontroles of de visitaties die de vrijheid van werk belemmeren. Van beambten over vrachtwagenchauffeurs, chirurgen en onderwijzers tot prostituees, niemand lijkt te kunnen ontsnappen aan de toenemende bureaucratisering waarvan iedereen weet dat de naleving de kosten opdrijft, het werk vertraagt en het plezier ontneemt, maar niemand lijkt in staat het tij te keren.

Wat betekent intellectuele vrijheid? Tegenwoordig is de cancel- en wokecultuur gemeengoed. J.K. Rowling, auteur van Harry Potter, werd gecanceld omdat ze de genderneutraliteit nuanceerde in een tweet: ‘“Mensen die menstrueren”. Ik weet zeker dat er ooit een woord bestond voor die mensen. Kan iemand me helpen? Wumben? Wimpund? Woomud?’ Voor de ene betekent de cancelcultuur het open debat met deelname van gediscrimineerde gemeenschappen, voor de ander verhindert ze de vrije meningsuiting. In de controverse is alle denken synoniem geworden met dwarsdenken. Mogen we nog vrij boeken lezen? Voor het eerst in veertig jaar is de censuur toegenomen, wist de BBC-reeks Banned books te melden. Volgens de American Library Association is het aantal verboden boeken in Amerikaanse bibliotheken het afgelopen jaar verdubbeld. In bepaalde scholen wordt Ovidius’ Metamorfosen gebannen om de gevoelige geest van kinderen te sparen. Zelfs aan universiteiten, eeuwenlang de vrijplaats voor ongebonden denken, kan niet meer vrij worden gesproken. Voor een bezoek aan de Universiteit van Cambridge plaatste John Cleese zichzelf op een zwarte lijst van ongewenste mensen met ongewenste opvattingen. Recent werd aan Belgische en Nederlandse universiteiten het debat gevoerd of de wokebeweging als tirannie van politieke correctheid ook de academische vrijheid bedreigt.

Niet meer dan anekdotische details, kun je opwerpen, globaal gezien is de echte vrijheid toegenomen. Ieder jaar publiceert Freedom in the World een rapport over politieke rechten en burgerlijke vrijheden. De editie van 2021 markeert het vijftiende opeenvolgende jaar van vrijheidsbeperking. In 73 van de 195 landen nam de vrijheid af, slechts in 28 steeg ze. Bijna 40 procent van de wereldbevolking leeft in 54 niet-vrije landen, het hoogste percentage sinds de vrijheidsbeperking in 2006 begon toe te nemen.


Technisch afhankelijk

‘De telefoon, mijn mobiele vriend’, las ik ergens. Dankzij smartphones controleren we de wereld. Maar de onafhankelijkheid is relatief. We maken ons onafhankelijk met de telefoon waarvan we nadien afhankelijk worden. Gemiddeld spenderen volwassenen 3 uur en 15 minuten aan hun telefoon en checken ze het toestel zestig keer per dag. Zeven op de tien volwassenen controleert zijn telefoon ’s ochtends binnen een uur na het opstaan en de helft voor ze naar bed gaan. Hoewel ongewenst, controleert de helft zijn telefoon ook tijdens weekends en vakanties, en voelt zich angstig en geïrriteerd als ze hun telefoon een week moeten missen.

Mensen doen de vreemdste dingen om zich te onttrekken aan ‘technical dependency’. Een vrouw van 40 ondergaat elke zomer een ‘digitale detox’; uitloggen ervaart ze als een mix van bevrijding en onthouding. In Silicon Valley leveren mensen zich over aan ‘dopamine fasting’: jezelf onthouden van dopamine producerende activiteiten, in de hoop de gevoeligheid voor beloning te verminderen, waardoor het genot nadien weer intenser wordt. Hoewel die methode door geen enkel wetenschappelijk bewijs ondersteund wordt, streven de geheelonthouders ernaar zich te onttrekken aan sociale media, suiker of winkelen. Smartphoneproducenten zijn zich bewust van het gevaar op afhankelijkheid van hun producten en bouwen daarom faciliteiten in om je te verhinderen je eigen telefoon te gebruiken. Ik ken geen nuttig apparaat dat ten behoeve van de mentale gezondheid van de gebruiker zichzelf uitschakelt.

Technologie heeft het leven gemakkelijker, handiger, veiliger en aangenamer gemaakt. We zijn zo afhankelijk van technologie dat ze een deel van ons leven is geworden. Vrijwel geen aspect van het menselijke bestaan – arbeid, gezinsleven, vriendschap, vrijetijdsbesteding – is vrij van technologie. De stilzwijgende technologisering heeft onomkeerbare gevolgen voor individu en samenleving.


Digitaal gefilterd

We hebben handelingsbekwaamheid afgedwongen, maar dan alleen in de virtuele wereld. Op de Akropolis, waar duizenden toeristen uren voor in de zon staan aan te schuiven, vertelde een gids met een sip gezicht dat mensen niet eens meer naar het Parthenon kijken. Ze nemen selfies naast de beelden en blokken, en kijken thuis op de bank naar zichzelf met het Parthenon op de achtergrond. De wereld is een decor geworden. Tijdens het WK wielrennen in Japan staan sportfanaten langs de weg geduldig te wachten en kijken ze door de lens van hun camera naar de renners. We verhouden ons niet meer rechtstreeks tot de werkelijkheid, maar door een digitale filter.

Niet alleen zijn we afhankelijk van onze telefoon, we zijn het steeds meer ook van de volmaakte, digitale wereld. In Europa bedraagt het digitale mediagebruik per persoon gemiddeld meer dan 8 uur per dag. Wie vandaag geboren wordt, zal de helft van zijn of haar leven in een digitale wereld vertoeven – naar verwachting zo’n 40 jaar. In de reële wereld gedragen we ons onbeholpen. Kinderen zijn niet meer in staat zich motorisch te ontwikkelen en krijgen in dagverblijven aangeleerd hoe ze veilig kunnen vallen. Een vrouw diende een klacht in bij de directie van Walibi omdat ze nat was geworden in de wildwaterbaan. In Amsterdam werd de zeeleeuw uit de Artis-zoo verwijderd omdat die volgens een omwonende ’s nachts te luid loeide. Een derde van de Engelse kinderen weet niet waar melk vandaan komt: uit de koelkast of de supermarkt?

Zo gewend zijn we geraakt aan de maakbaarheid en het perfectionisme van de digitale omgeving, dat we de feilbare en tekortschietende werkelijkheid niet langer aanvaarden. Een Amerikaanse jury kende Stella Liebeck drie miljoen dollar schadevergoeding toe omdat ze tijdens het rijden hete meeneemkoffie van McDonald’s op haar schoot gemorst had. De 69-jarige Nederlander Emile Ratelband eiste in een rechtszaak twintig jaar verjonging omdat hij zich vanwege zijn leeftijd gediscrimineerd voelde. Een vrouw uit Haifa kreeg duizend dollar en een excuus van televisieweerman Danny Rup omdat hij zonnig weer had voorspeld en het regende. Onlangs eiste een Amerikaanse vrouw vijf miljoen dollar schadevergoeding omdat het te lang duurde om de macaroni op te warmen. Die was niet klaar in 3,5 minuten zoals beloofd op de verpakking. Het bedrijf had verzuimd te melden dat je eerst het bakje moet openen én ook nog kaassaus met water toevoegen.

Gaandeweg worden verbeelding en realiteit door elkaar gehaald. Toeristen reizen duizenden kilometers naar Nieuw-Zeeland om zich in Lord of the rings te wanen. Filmfanaten overspoelen het Ierse eiland Skellig Michael omdat Luke Skywalker zich er zou schuilhouden. Het Kroatische Split wordt onder de voet gelopen, niet om het paleis van Diocletianus te bezichtigen, maar omdat er een scène uit Game of thrones werd opgenomen. We willen in de werkelijkheid (her)beleven wat ons virtueel geraakt heeft.

Het onvoorwaardelijke geloof in de digitale wereld leidt tot een afbreuk aan waarheid en feitelijkheid. Onvermoed ben ik er zelf deelachtig aan. In 2015 wilde ik een boek publiceren over angst. De uitgever was enthousiast. In een mum van tijd had hij een titel en een cover, hij had een fotosessie geregeld en een aansprekende achterflap bedacht waarmee hij lang vooraf op websites adverteerde. Het digitale beeld werd opgepikt in blogs en artikels, een journalist vertelde trots dat hij het boek had gelezen ter voorbereiding van een interview. Omdat het al snel uitverkocht raakte en niet meer beschikbaar was, smeekten mensen om een herdruk of een zeldzaam exemplaar. In werkelijkheid heb ik het boek nooit geschreven. Volgens de wetten van de medialogica was het een eigen leven gaan leiden in de digitale wereld.


Voltooid verleden

We willen ons verwerkelijken tot een autonoom individu, we willen authentiek, vrij en onafhankelijk zijn, en ons handelingsbekwaam voelen. Daartoe hebben we een samenleving gecreëerd met bijzondere aandacht voor het individu en de mogelijkheidsvoorwaarden geschapen om die idealen te verwezenlijken.

Wat heeft het ons gebracht? We smachten naar autonomie, maar we zijn een product geworden. De documentaire Social dilemma analyseert de algoritmes waarmee sociale media ons beïnvloeden, en dat vanuit het oogpunt van de ontwerpers. Ze besluiten met een ferme waarschuwing: jij bent niet de gebruiker van het internet die met zoekmachines zijn verlangen bevredigt, nee, jij bent het product dat wordt verbruikt, wiens tijd op het internet per seconde doorverkocht wordt aan adverteerders. Hoe autonoom zijn we nog als we elke dag onze aandacht weggeven aan sociale media en de tijd van ons leven letterlijk als koopwaar wordt verhandeld?

We zijn niet alleen een product, we zien de mens zelf als een product. Als mens dienen we te produceren, iets voort te brengen, onszelf voortdurend te verwezenlijken, ons potentieel te actualiseren. We zijn een individueel project dat maakbaar is en vervolmaakt kan worden, klaar om verder verhandeld te worden in de geglobaliseerde wereld. Ben ik als product gerealiseerd, dan is het leven voltooid. In Nederland is het wettelijk toegestaan om euthanasie te plegen op het moment dat je het leven beschouwt als voltooid.

De sociale processen die individuele autonomie beloven, maken de mens tot een niet-authentiek, slaafs en afhankelijk product. De westerse mens figureert als droevige protagonist in een Griekse tragedie. We bewerkstelligen juist datgene wat we tot elke prijs willen vermijden, zoals Oedipus precies volbracht waarvoor hij het meest vreesde. Morgen buigen we ons over de vraag welke gevolgen die tragische ontwikkeling heeft voor de mens.


DS, 28-12-2022 (Damiaan Denys)