Beenamputatie verliep 31.000 jaar geleden al succesvol


Australische archeologen hebben een bijzondere vondst gedaan: het skelet van een prehistorische mens die als kind een amputatie van het onderbeen onderging. ‘De jagers-verzamelaars waren minder primitief dan we dachten.’


Vandaag verlopen amputaties onder strikte voorzorgsmaatregelen: in een operatiezaal, met steriele instrumenten, onder leiding van artsen die steriele pakken en mondmaskers dragen en die hun handen grondig hebben ontsmet. Hoe moet het er 31.000 jaren geleden aan toe zijn gegaan? Hoe konden prehistorische mensen een amputatie uitvoeren zonder elektrische zaag en hechtingsnaalden? Wat deden ze om te voorkomen dat de patiënt doodbloedde of een lelijke wondinfectie opliep?

Hoe verbazingwekkend het ook mag klinken, het moet toen zijn gelukt. In het vakblad Nature berichten Australische onderzoekers dat ze in het Indonesische deel van Borneo, een groot eiland in Zuid-Oost-Azië, in een grot het skelet hebben gevonden van een jongvolwassene die zo’n 31.000 jaar geleden moet hebben geleefd. Hij of zij – het geslacht konden de vorsers niet bepalen – werd 19 of 20 jaar oud. Bij het skelet ontbreekt het onderste stuk van het linkeronderbeen. Maar dat deel van het been is niet gewoon ‘kwijt’. Het bot vertoont namelijk een schuine snede en aan het uiteinde tekenen van botherstel. Er zijn geen onregelmatige sporen van breuken te vinden, zoals ze bijvoorbeeld worden veroorzaakt door een val of door een aanval door een dier. De onderzoekers concluderen dat de amputatie doelbewust uitgevoerd werd.

En het was een amputatie die goed afliep voor de patiënt, want aan het uiteinde van het onderbeen is het bot niet aangetast door een bacteriële ontsteking, wat (tot vandaag) een typische complicatie is bij een open wonde. De vorsers konden berekenen dat de persoon zes tot negen jaar voor zijn of haar overlijden geopereerd werd en dus zeker niet is doodgebloed bij de amputatie.


Prehistorische zorg

Gwen Sys, die als professor orthopedie en traumatologie aan het UZ Gent amputaties uitvoert, is onder de indruk. ‘Mensen moeten 31.000 jaar geleden al in staat geweest zijn om een bloeding succesvol te stelpen. Er moet kennis geweest zijn over hoe je een wonde goed verzorgt, zodat ze niet ontsteekt en het bot niet kapotgaat.’

‘Er was toen blijkbaar ook kennis over hoe je iemand ondersteunt na een amputatie aan het onderbeen. Waren er misschien hulpmiddelen zodat hij of zij mobiel kon blijven? Blijkbaar werd goed voor de patiënt gezorgd, ook in de jaren na de amputatie. Hij of zij werd zorgzaam begraven.’

Sys heeft een bijzondere interesse voor paleopathologie, de wetenschap die ziektegeschiedenis reconstrueert aan de hand van oud en fossiel materiaal. ‘Dit is bijkomend bewijs dat de jagers-verzamelaars niet zo primitief waren als wij altijd dachten.’


De landbouwrevolutie

Daarmee raakt Sys aan een discussie die op dit moment volop woedt over waartoe de mens in staat was in de prehistorie en wanneer samenlevingsvormen complex werden. Vóór deze nieuwe vondst dateerde de oudst gekende operatie van ongeveer 7.000 jaar geleden: dat was de amputatie van de linkeronderarm van een landbouwer in Frankrijk. De pas ontdekte amputatie van 31.000 jaar geleden blijkt dus veel ouder. Cruciaal daarbij: voor het eerst is er bewijs dat een complexe medische operatie werd uitgevoerd vóór de zogenaamde landbouwrevolutie, die tien- tot twaalfduizend jaar geleden wordt gesitueerd.

Tijdens de landbouwrevolutie gaven mensen het bestaan als jager-verzamelaar op en settelden ze zich om landbouwgewassen te telen en vee te houden. Die overgang werd lang beschouwd als een sleutelmoment voor de menselijke vooruitgang, in de veronderstelling dat de menselijke soort in de duizenden jaren daarvoor weinig complexe samenlevingsvormen kenden en een beperkt technologisch meesterschap. Die theorie wankelt. Met deze vondst komt er een puzzelstukje bij, eentje dat ons vertelt dat mensen lang vóór de landbouwrevolutie al bezig waren met zorg en (medische) behandelingen.


Uitzonderlijk bekwaam

De onderzoekers zelf gaan ervan uit dat de ‘chirurgen’ van de amputatie 31.000 jaar geleden niet alleen de nodige (anatomische) kennis en (operatieve) kunde moeten hebben gehad. ‘Ze moeten ook hebben begrepen dat er een noodzaak was om het ledemaat te verwijderen’, klinkt het in het onderzoek.

Maar, geven de vorsers toe, het is vandaag onbekend of de amputatie een eenmalige operatie was of dat de patiënt en zijn chirurgen tot een groep jagers-verzamelaars behoorden die, toch op medisch vlak, ongewoon bekwaam waren.


DS, 07-09-2022 (Maxie Eckert)