Les volgen is meer dan naar een schermpje kijken


Lesopnames hebben in normale omstandigheden meer nadelen dan voordelen, vindt Wouter Smets.


Verschillende instellingen voor hoger onderwijs vragen hun docenten om ook na de coronacrisis lesopnames ter beschikking te blijven stellen van hun studenten. Vooral studentenvertegenwoordigers zijn vragende partij: lesopnames zijn volgens hen een logische innovatie die studenten toelaat het ritme van de studie meer zelf te bepalen. Volgens Hendrik Vos zouden docenten zich daardoor weleens minder bevlogen kunnen opstellen in de les (DS 22 maart).

Hij heeft vast gelijk, maar er is nog een fundamentelere bezorgdheid: als je lesopnames ondoordacht beschikbaar stelt, dan raakt het sociale aspect van het onderwijs op termijn radicaal ontmanteld. Dat is niet alleen treurig voor wie houdt van goed onderwijs, de studieresultaten kunnen er ook verder door eroderen. Het is een typisch voorbeeld van ondoordachte onderwijsinnovatie. Het systeem van lesopnames werd ingevoerd in een tijdelijke crisis, het biedt een antwoord op geïsoleerde noden van studenten, maar het is niet uitgedacht op basis van wetenschappelijke inzichten.


Externe prikkels

Leerpsychologie heeft aangetoond hoe moeilijk het is voor studenten om volstrekt individueel het eigen leerproces in handen te nemen. De concentratiecurve volhouden is haalbaarder in een aula waar je ziet dat andere studenten ook moeten doorbijten, dan thuis of op kot achter je laptop. Tal van wetenschappelijke studies tonen aan hoelang het duurt voor iemand die uit zijn concentratie werd gehaald, weer volledig bij de les is. Thuis is de pauzeknop snel ingedrukt en is het lastig aan allerlei externe prikkels te weerstaan. Het vergt veel zelfdiscipline om een lesopname volledig en geconcentreerd mee te volgen. Het vraagt ook expertise, die de meeste studenten niet hebben, om te kunnen inschatten welke stukken van een les minder belangrijk zijn en dus kunnen worden doorgespoeld. Zo dreigt de kwaliteit van het onderwijs verder uitgehold te worden.

De meeste leertheoretici zijn het erover eens dat onderwijs een sociaal-constructief proces is. Mensen leren niet alleen door leerstof met hun hersenen te verwerken, allerlei sociale fenomenen hebben ook een invloed op dat verwerkingsproces. Goed lesgeven is meer dan ideeën verklaren of moeilijke concepten toelichten. Het wonder van goed onderwijs geschiedt als een docent merkt dat zijn studenten iets begrijpen, of net niet, en daarop inspeelt. Die interactie valt weg bij een lesopname. Een extra voorbeeld geven, even versnellen als de groep dreigt af te haken, ruimte geven aan studenten om te overleggen: dat is hoe sociale interactie bepaalt hoe er geleerd wordt in een les. Het valt allemaal weg bij een lesopname. Lesopnames reduceren het onderwijsproces tot een frontale en individuele cognitieve activiteit. Hoe belangrijk dat cognitieve aspect ook is, onderwijs moet meer bieden.


Middenklasse-bias

Er speelt een middenklasse-bias in de bestuurskamers van het hoger onderwijs. Wellicht stellen de bestuurders die de lesopnames willen verplichten, zich voor dat alle studenten in een rustige werkkamer geconcentreerd de leerstof zitten te verwerken, zoals ze dat zelf zouden doen. De realiteit is natuurlijk anders: veel studenten werken in moeilijke omstandigheden, met gezinsleden, vrienden of kotgenoten die hen voortdurend uit hun concentratie halen. Het is de taak van de docent voor de duur van een college de aandacht van de studenten vast te houden. Iedere docent weet dat dat veel moeilijker is bij studenten die de les online volgen.

Is het sop de kool wel waard? Leiden lesopnames niet tot een problematische verlaging van de drempel om thuis te blijven? Natuurlijk moeten docenten in specifieke gevallen een aanbod voorzien voor wie onverwacht een les niet kan bijwonen. Daar bestaan tal van mogelijkheden voor via de online leeromgeving: wees duidelijk over doelen en verwachtingen, voorzie een heldere cursus, wees beschikbaar voor vragen en onduidelijkheden. Soms kunnen korte videofragmenten een rol spelen in zo’n online aanbod. Maar standaard lesopnames aanbieden is geen goed idee. Tijdens de lockdowns waren lesopnames noodzakelijk om het hoger onderwijs niet volledig te laten stilvallen. Vandaag zijn ze niet langer noodzakelijk. Ze hebben meer nadelen dan voordelen.


Wouter Smets, lerarenopleider aan de Karel de Grote Hogeschool

DS 25-03-2022