De enige weg is vooruit

Ive Marx


Met groeiende ontzetting heb ik de interviews met Mark Elchardus gelezen en stukken van zijn nogal omvangrijke boek (606 bladzijden!). Mijn ontzetting is in de eerste plaats een compliment. Er is al te weinig spannend debat in Vlaanderen. We moeten dankbaar zijn dat iemand negen jaar na zijn pensioen nog zo’n dik boek pleegt, vol provocatieve ideeën. ‘Als je een academische carrière au sérieux neemt, moet je zeggen wat je denkt. En de gevolgen erbij nemen’, zegt hij in De Tijd. Ik kan hem niet meer dan gelijk geven.


Maar er is ook oprechte ontzetting. Ik zou het kunnen hebben over het primaat van de wil van het volk over het recht en de mensen die daarvoor staan, rechters dus. Een ronduit griezelige gedachte vind ik dat. Of over de vele fundamentele bedenkingen die je kan hebben bij zijn pleidooi voor een sterkere aanpak van humanitaire en illegale migratie.

Ik wil het vooral hebben over het vermeende kwaad van het neoliberalisme. Temeer omdat hij in zijn kritiek op het neoliberalisme – wat dat ook juist mag zijn – niet alleen staat. Er is een aanzwellende stroom van scepsis over de vraag of al we dat vrije verkeer van goederen, diensten en vooral mensen en kapitaal nog wel willen. Er is zelfs meer en meer twijfel of we überhaupt nog economische groei nodig hebben. Integendeel, ontgroei is een groter buzzword geworden dan groei.

Nu vind ik het om te beginnen al bevreemdend dat we over de schaduwzijde van het neoliberalisme praten, uitgerekend in een land dat zowat het verst staat van wat je onder die noemer zou kunnen plaatsen. De grote liberale denker Friedrich Von Hayek zou niet weten wat hij zag als we hem in een teletijdmachine zouden steken en naar hier zouden transporteren. Een overheid die zich meer dan de helft van het inkomen toe-eigent en die bovendien dicteert hoeveel loonopslag werkgevers aan hun werknemers mogen geven. Een economie vol regeltjes en barrières waar er netjes voor de mensen wordt beslist hoeveel ze verdienen, hoe lang ze mogen werken en wanneer.

Als er ergens een voorbeeld is waar ‘het volk’, of de ‘gemeenschap’ zo u wil, een strakke greep heeft op de economie, dan is het wel hier. Zeker als je het georganiseerde middenveld meerekent onder de noemer van de volkswil. Met andere woorden: we zijn hier eigenlijk al waar we volgens Elchardus naartoe moeten, of zo begrijp ik het toch.

Wat levert ons dat op? Al die politieke en sociaal-corporatistische dijken tegen de brute krachten van het neoliberalisme lijken niet echt een tevreden volk tot gevolg te hebben. Integendeel, het vertrouwen in de politiek ligt hier erg laag. Dan is het maar de vraag of we meer van dat nodig hebben. Hardcore liberalen zullen hierin net argumenten zien om exact het omgekeerde te doen: de staat en de collectiviteit terugdringen. Maar ook zij hebben geen gelijk.

De landen waar mensen het gelukkigst zijn en het grootste vertrouwen in politiek hebben, zoals Scandinavische landen, realiseren een synthese van vrije markt en collectiviteit die simpele en uiteindelijk achterhaalde tegenstellingen overstijgt. Ze hebben open economieën en weinig bemoeizuchtige overheden. Integendeel, als de overheid er iets doet, dan is het verzekeren dat concurrentie daadwerkelijk speelt. Creatieve destructie door innovatie wordt aangemoedigd. Maar tegelijkertijd worden mensen daadwerkelijk beschermd tegen de onzekerheid en constante verandering die dat meebrengt. De sociale zekerheid is er een stuk adequater dan hier. Ze worden gewapend met constante investeringen in onderwijs en vorming, tot op hoge leeftijd. Het werkt.

We zouden de jaren 90-debatten voor of tegen neoliberalisme allang voorbij mogen zijn. Het gaat niet meer over de vraag of we meer of minder overheid nodig hebben, maar wel over hoe we mensen zekerheden bieden in een globaliserende economie en hoe we ze equiperen om daarin te floreren.

En zo zouden we ook de debatten over meer of minder migratie allang voorbij mogen zijn. We zijn ondertussen een migratiesamenleving. Daaruit is geen weg terug. Mensen zullen blijven komen, legaal of illegaal. Gezinshereniging zal blijven bestaan, zelfs als je voorwaarden strenger maakt. Dat is de realiteit. Gecontroleerde migratie is grotendeels een illusie. Dat is geen politieke stelling maar een wetenschappelijke vaststelling. Het laatste waar je het publieke debat mee dient, is die illusie te voeden. Het echte debat gaat over hoe we samenleven en gebruikmaken van al dat talent. We zullen het nodig hebben.

Elchardus brengt wat mij betreft een wat achterhaald, zelfs reactionair, pleidooi met een nogal hoog bange blanke man-gehalte. Een pleidooi voor een nog meer gesloten samenleving en economie. Terwijl we net het omgekeerde nodig hebben. Daarvoor hebben inderdaad een reset nodig. Geen shutdown.

Ive Marx is hoogleraar (UAntwerpen) en doceert vooral in de opleiding sociaal-economische wetenschappen

DS, 26-10-2021