Het geopolitieke ontwaken van Europa

Rob de Wijk, De slag om Europa. Hoe China en Rusland ons continent uit elkaar spelen. Uitgeverij Balans, 2021.

In De slag om Europa, Hoe China en Rusland ons continent uit elkaar spelen beschrijft historicus Rob de Wijk hoe teruggekeerde wereldmacht China van ons continent een wingewest wil maken en het door de geschiedenis verwondde, maar astrante Rusland onze politieke eenheid zoekt te ondergraven. Toch zou volgens hem de eenentwintigste eeuw wel eens de eeuw van Europa kunnen worden.

“Kijk, we zijn ruim vijfhonderd jaar het centrum van de wereld geweest”, begint Rob de Wijk, die als historicus gespecialiseerd is in internationale betrekkingen en veiligheidszaken. “We hebben in belangrijke mate de loop van de geschiedenis bepaald en hebben lang verkondigd hoe de rest van de wereld zich volgens ons diende te gedragen. Dat is nu in een snel tempo aan het veranderen.”

“Het Westen wordt met een schok wakker, nu de wereld zich niet langer gedraagt naar zijn goeddunken. Dat heeft alles te maken met machtsverschuivingen en dat er een land opkomt, China, met een totaal andere visie op internationale betrekkingen en soevereiniteit. Daar lopen wij op stuk.”

In de leer van de internationale betrekkingen zijn er verschillende onderzoekstradities, maar volgens De Wijk kan alleen de realistische school met zijn machtspolitieke denktrant licht werpen op de huidige wereldorde. Derhalve schetst De Wijk — die persoonlijk ook niet wild is van machtspolitiek — in zijn boek een internationale politieke arena waarin rauwe gevechten om macht en geopolitieke invloed plaatsvinden.

“We zitten momenteel in een nieuwe Koude Oorlog. Niet zo een als die na de Tweede Wereldoorlog, maar er is sprake van een verkilling van de relaties tussen verschillende blokken, waarbij andere landen net nauwere banden krijgen. Dat is gewoon de logische gang in machtsbalanspolitiek. De laatste tijd is er sprake van Russische toenadering tot China. Wat niet betekent dat er een as Peking-Moskou komt, want China is een blok op zich en duldt geen andere bondgenoten op gelijke voet.”

“Met die realistische zienswijze kan je tamelijk goed voorspellen wat er gaat gebeuren. Je kunt daarom nog niet de specifieke incidenten voorspellen, maar wel wat voor problemen er zullen ontstaan, zoals handelsconflicten en militaire confrontaties. Dit begint zich allemaal te voltrekken. Denk aan de recente sancties die China oplegt, onder meer tegen Belgische en Nederlandse parlementsleden, als tegenreactie op de sancties die men hier uitvaardigde uit protest tegen de slechte behandeling van de Oeigoerse minderheid in kampen in de autonome regio Xinjiang.”

“Toen D66-Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma een Chinese sanctie aan zijn broek kreeg, was ik daarom helemaal niet verbaasd. Ik dacht eerder: nu pas? Als je sancties oplegt, krijg je ze misschien ook wel terug. Wat in Xinjiang gebeurt, is zonder meer verschrikkelijk, maar China vaart resoluut zijn eigen koers.”

“De sancties van China zijn een stap in een geopolitieke strijd. Ze zijn de onderste trede van een escalatieladder die in theorie kan eindigen met een atoombom. Niet dat het zo zal lopen, maar deze groeiende confrontatie zal hoe dan ook enorme effecten hebben op de wijze waarop de gemiddelde Europeaan in het leven staat. Als reactie op China gaan we op den duur ook meer de richting van de staatsgeleide economie uit”, verwacht De Wijk.


Handel als oorlog

“Voor ons is handel is veeleer iets neutraal, maar China is een staatskapitalistische grootmacht met politieke zeggenschap over de economie. En de leiders van het land willen steeds meer invloed in de rest van de wereld. Economie is dus politiek en in zekere zin ook een vorm van oorlog.”

De Wijk geeft in De slag om Europa tal van voorbeelden van hoe de toenemende invloed van China zich in Europa aftekent. Zo investeert China in landen die zich hebben aangesloten bij de Nieuwe Zijderoute (internationaal getiteld Belt and Road Initiative) die president Xi Jinping in 2013 lanceerde. Het gaat om een gigantische infrastructuur die zich steeds verder zal ontwikkelen, met zeeroutes en treinverbindingen waarmee China landen in Azië, Afrika en Europa economisch aan zich wil binden.

China kocht tussen 2010 en 2020 een belang in dertien Europese havens, schrijft De Wijk. Een grote rol is hierbij weggelegd voor het Chinese staatsbedrijf China Ocean Shipping Company (COSCO), een van de grootste reders van de wereld, dat ook de haven van Zeebrugge grotendeels in handen heeft.

De toenmalige Griekse minister van Financiën Yanis Varoufakis gunde China, volgens De Wijk om onder de druk van de Europese Centrale Bank uit te komen, een langjarig leasecontract voor de haven van Piraeus in ruil voor de aankoop van een gigantische berg Grieks schuldpapier. Met de overname van de haven in Piraeus ging voor China een droom in vervulling om van Griekenland het eerste Europese aanlegpunt voor de Nieuwe Zijderoute te maken, schrijft De Wijk. Ondertussen zien steeds meer Grieken COSCO niet meer als een partner, maar als een invasieleger dat de haven als bruggenhoofd gebruikte om op te rukken naar Oost- en Midden-Europa.

Het allerbelangrijkste doel van de Nieuwe Zijderoute is echter de mondiale uitrol van 5G, zegt De Wijk. De nieuwe, vierde industriële revolutie is een datarevolutie. Ze wordt mogelijk gemaakt door een nieuwe economische ruggengraat: het 5G-netwerk. Het is de basis voor het Internet of Things, de toepassing van kunstmatige intelligentie, machine learning, robotisering en 3D-printen. In zijn vorige boek De nieuwe wereldorde (2019) betoogde De Wijk dat de winnaar van de vierde industriële revolutie de wereldorde zal bepalen. Voorlopig heeft China de beste kaarten.

Voorts stelt De Wijk vast dat China welbewust investeringen doet in landen die hun schulden niet of moeilijk kunnen terugbetalen. Het aanhaken bij Chinese initiatieven is niet zonder risico en China verwerft een enorme invloed op zulke landen. Zo moest Sri Lanka een hele haven aan China afstaan.

In Europa kan Montenegro gedwongen worden gebied of infrastructuur af te staan, als het zijn schulden niet kan terugbetalen. Dit verschaft China de mogelijkheid om voor weinig geld aan concessies van havens en andere infrastructuur te komen die niet alleen voor de handel, maar ook voor militaire doeleinden kunnen worden gebruikt. Dat laatste is een logische stap, omdat de Nieuwe Zijderoute hand in hand gaat met de ontwikkeling van een wereldwijd inzetbare Chinese krijgsmacht, aldus De Wijk.

“Als reactie op de Chinese uitdaging begint economie ook hier steeds meer politiek te worden. We zijn wat dat betreft onze naïviteit kwijt. Denk bijvoorbeeld aan de invoer van het principe van due diligence (gepaste zorgvuldigheid): het Europees Parlement zette onlangs de eerste stap met een rapport voor een nieuwe bindende EU-wet die bedrijven aansprakelijk maakt wanneer ze in hun productieketen schade toebrengen aan mensenrechten, milieu en klimaat. Eurocommissaris voor Justitie Didier Reynders (MR) kondigde hieromtrent een wetsvoorstel voor later dit jaar aan. Bedrijven zullen dus voortaan de mensenrechten in het oog moeten houden als ze zaken doen met China.”


From Russia with love

Ook Rusland lift mee op het succes van China. De confrontatie tussen Amerika en Rusland in Syrië zou, net als de annexatie van de Krim in 2014, niet hebben plaatsgevonden als het Westen nog almachtig was.

Al pakt Rusland het Westen op een totaal andere manier aan dan China, stelt De Wijk. “Waar supermacht in wording China handelt uit kracht, handelt Rusland veeleer uit zwakte. Waar China een constructieve strategie heeft om zijn positie in de wereld te versterken, kiest Rusland voor een destructieve. Ontregelen past bij een land dat mondiale ambities heeft, maar geen supermacht is en dat ook nooit kan worden.”

“In tegenstelling tot China zijn Vladimir Poetins doelstellingen niet economisch van aard, maar louter gericht op het vergroten van de veiligheid van Rusland. De militaire inlichtingendienst GROe speelt daarbij een grote rol. Het is weinig geweten, maar GROe-operaties bleken de voorafgaande jaren in zeker twaalf Europese landen te hebben plaatsgevonden. Het tart werkelijk alle verbeelding waar zij allemaal de hand in hebben. De GROe is een soort hit team voor het harde werk, variërend van digitale oorlogvoering en het vermoorden van uit de gratie gevallen landgenoten, tot het uitvoeren van subversieve activiteiten om het Westen te verzwakken.”

De Wijk geeft in zijn boek een onthutsende bloemlezing van drieste activiteiten waarmee de organisatie in verband kan worden gebracht. Veelal betreft het spionageactiviteiten, maar de GROe wordt ook gelinkt aan verschillende moordaanslagen, de inval op de Krim, het neerhalen van de MH17 in Oekraïne, de inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen en een poging tot een staatsgreep in Montenegro in 2016 om te beletten dat het land zou toetreden tot de NAVO.

“In de Westelijke Balkan, waar de landen in de wachtkamer van de EU zitten, is de strijd om invloed in alle hevigheid uitgebroken. Het is echter de vraag of landen als Rusland en China in hun opzet slagen om deze landen in hun greep te krijgen.”


Einde van de trans-Atlantische orde

Had met een tweede ambtstermijn van Donald Trump de VS ook in de titel gestaan? “Ja, dan had ik de Verenigde Staten er nog bijgezet. Trump probeerde net als Xi en Poetin de staten in Europa tegen elkaar uit te spelen, al is dat hem niet gelukt. Wel sloopte hij de liberale wereldorde die zijn voorgangers na de Tweede Wereldoorlog hadden opgebouwd. En dat is voor Joe Biden niet eenvoudig te repareren.”

“Voor de wereld was Trump slecht, maar voor Europa was zijn presidentschap een goede zaak: hij heeft ons zelfbewuster gemaakt en tot strategische autonomie gedreven. Door veranderde geopolitieke verschuivingen en het Amerikaanse machtsverval ligt de toekomst van de trans-Atlantische relatie nu in handen van de Europeanen zelf. Bovendien wordt het voor China knap lastig, als we terug gaan samenwerken met landen in de Pacific.”


Permanent in crisis

Zeventig jaar geleden voorspelde de Fransman Jean Monnet, als een van de pioniers van de Europese eenwording, dat de Unie door crises gevormd zou worden. De Wijk beaamt: “Crisis en de Unie zijn synoniemen geworden. De kredietcrisis van 2008-2012, de vluchtelingencrisis in 2015, in 2016 stemden dan weer de Britten voor hun vertrek uit de Unie. Bij elke crisis werden taboes geslecht en werd de eenheid bewaard, waardoor de Unie er politiek sterker uitkwam.”

Door de coronacrisis werd De Wijk nog optimistischer over Europa. Het steunpakket dat tijdens de top in juli 2020 door de Europese Raad werd aangenomen, omschrijft hij zonder meer als historisch, omdat de EU daar besloten heeft voor de eerste keer gezamenlijk schulden aan te gaan, betaald door Europese belastingen.

Kan de vluchtelingenproblematiek niet uitgroeien tot een splijtzwam voor Europa? “Integendeel,” zegt De Wijk, “door de vluchtelingencrisis is Europa zich bewust geworden van zijn buitengrenzen en een meer afgebakend geheel geworden. Je komt er gewoon niet meer in. Je kan wel zeggen dat dit verschrikkelijk is en dat volgens het nieuwe migratiepact opvang gewoon afgekocht kan worden, maar de aanpak werkt wel.”

“Op dit ogenblik is er discussie aan de gang om met marines en kustwachten heel nauw samen te werken onder supranationale Europese vlag om die buitengrenzen te bewaken. Dat wordt een volgende fase in de integratie.”

De vraag werpt zich op of zo’n territoriaal beleid niet het hele idee van Europa als waardengemeenschap ondermijnt. “Ik vrees dat in deze veranderende wereld die morele invloed sowieso tanende is. China en Rusland hebben er helemaal niks mee. Bovendien is ons moreel prestige helemaal niet zo groot als wij denken. In een groot deel van de wereld worden wij vooral gezien als kolonialisten en imperialisten. Of we dat ook echt zijn, maakt eigenlijk niks uit.”

“Finaal zijn macht en moraliteit twee zijden van dezelfde medaille. Als je heel machtig bent, kun je ook je eigen waarden opleggen, als je minder machtig bent, kan dat niet meer. Dus die waarden worden steeds minder een exportartikel. De motie van het Nederlandse parlement waarin staat dat de behandeling van de Oeigoeren in China neerkomt op genocide, is om het cru te stellen een van de laatste stuiptrekkingen van een land dat bezig is om zich aan te passen aan een nieuwe wereldorde.”


Paarden van Troje

Al die crises en uitdagingen van buitenaf hebben volgens De Wijk niet slecht uitgepakt. Terwijl merkt hij op dat Europa met nationalistische en anti-Europese tendensen belaagd wordt van binnenuit.

“De Trojaanse paarden vormen de grootste bedreiging: fellow travellers die met Rusland meelopen en populistische, rechtse, nationaal-conservatieve partijen die het niet al te nauw nemen met de democratie en de rechtsstaat, en het Chinese staatskapitalisme en de autocratie als lichtend voorbeeld zien. Denk aan de Hongaarse premier Viktor Orbán, de Poolse leider Jarosław Kaczyński en de Servische president Aleksandar Vučić.”

Volgens De Wijk moet Europa als een unie de strijd aangaan. “Kijk naar Australië. Het heeft van oudsher hechte banden met China, maar heeft daarmee momenteel immens gedonder. Het land wordt gedwongen nieuwe bondgenoten te zoeken. Wat Australië – met nog minder inwoners dan de Benelux – overkomt, moet zelfs de grootste voorstanders van een Brexit, Frexit of Nexit aan het denken zetten. Kleine landen worden al snel de speelbal van supermachten. Zonder EU en NAVO zou dat ook voor de Europese landen gelden. We moeten onze burgers dan ook duidelijk maken dat we alleen met de EU en NAVO onze welvaart en veiligheid veilig kunnen stellen.”


Van militaire macht naar regelmacht

In de zomer van 2018 kwamen Duits bondskanselier Angela Merkel en Frans president Emmanuel Macron met het idee van een Europese Veiligheidsraad, waarbij ook de Britten zouden worden betrokken. De Wijk is dat idee genegen. Met kernwapenmachten Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk in die Veiligheidsraad zou Europa nucleaire afschrikking kunnen gebruiken.

Een eigen Europees leger heeft volgens de veiligheidsexpert dan weer geen urgentie. “In de huidige geopolitieke constellatie, waarin wij in blokken met kernwapens tegenover elkaar staan, wordt militaire macht minder inzetbaar en dus minder belangrijk. We zien een verschuiving naar landen en organisaties die regelmacht uitspelen. Zo stelt de EU regels op voor verschillende beleidsterreinen. Elk bedrijf van buiten de Unie dat hier zijn producten wil afzetten, moet zich eraan houden. Omdat het voor pakweg een Amerikaans bedrijf goedkoper is een product volgens één standaard te vervaardigen, zien we dat bedrijven buiten de EU vrijwillig de strengste regels hanteren.”

“Dat we overal ter wereld de standaarden van productie kunnen afdwingen en dat de Europese Commissie haar privacywetgeving kan opleggen, is toch een onvoorstelbare macht? Met de Digital Services Act kunnen Amerikaans techbedrijven als Google en Apple zwaar beboet worden als ze zich niet aan de regels houden. Brussel kan bepalen dat Amerikaanse techbedrijven als Facebook een deel van hun activiteiten moeten afstoten.”

“Onze Europese regelgeving heeft mondiale impact. Deze regelmacht, gekoppeld aan de toegang tot de interne markt, maakt van de Unie nu al een zeer machtige speler. Ik heb dan ook nog nooit iemand in China badinerend over de Europese Unie horen praten. Daarom ga ik mee met de Amerikaanse denker Max Bergmann die stelt dat de eenentwintigste eeuw wel eens de eeuw van Europa zou kunnen worden.”

Blog Apache, 09-04-2021 (Frederik Polfliet)

Bijgesloten Plaatje(s)